Адлия вазирлиги томонидан муҳокамага қўйилган, давлат идораларида давлат тилидан фойдаланмаслик учун жазо белгиланишини кўзда тутган қонун лойиҳаси қизғин муҳокамаларга сабаб бўлмоқда. Баъзи баҳс иштирокчилари ушбу лойиҳа амалдаги қонунчиликка зид келишини таъкидламоқда. «Дарё» бу масалага ойдинлик киритиш мақсадида эксперт, юрист Убайдулла Хўжаевга мурожаат қилди.
Давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаганлик учун жавобгарлик белгиловчи «Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 42-моддасига қўшимча киритиш тўғрисида»ги қонун лойиҳаси қизғин баҳсларни келтириб чиқармоқда. Ушбу лойиҳа мазкур кодекс 42-моддасини янги қисм билан тўлдиришни назарда тутади.
Унда давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаганлик учун маъмурий жавобгарлик белгиланиб, мазкур мансабдор шахсларга БҲВнинг икки-беш бараваригача жарима қўлланилиши мумкин.
Давлат тилида иш юритиш
Конституцияга мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили ҳақида»ги қонуни давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида иш давлат тилида юритилиши ва заруриятга қараб бошқа тилларга таржима қилиниши таъминланишини белгилаган.Демак, қонунга мувофиқ давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари давлат тилида иш юритишлари шарт. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида иш юритиш деганда, ушбу органлар фаолиятида ҳужжатларни тайёрлаш, ҳужжат айланиши ва ҳужжатлар билан ишлашга оид фаолият тушунилади. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг бошқа ҳужжатлари давлат тилида қабул қилинади ва эълон этилади.
Умуман олганда, бир жиҳатдан, давлат органларида барча учун бир тилда (давлат тили ёки расмий тил) иш юритиш тартибини белгилаш жамият аъзоларининг қонун ҳужжатларини қийинчиликсиз тушуниш ва давлат органлари фаолияти билан танишиш имкониятини кенгайтиради. Шу нуқтаи назардан бундай қоидалар кўплаб мамлакатларда амал қилади.
Аммо ушбу янгилик ортидан баъзи бир эътирозлар билдирилиб, бундай жавобгарликни белгилаш фуқаролар ҳуқуқлари бузилишига олиб келиши мумкинлиги, амалдаги маъмурий жавобгарлик таркиби етарли экани каби фикрлар билдирилди. Қуйида айрим ҳолатларга ҳуқуқий жавоб қидирдик, лекин бунда мазкур жавобгарлик қанчалик адолатли ва мақсадга мувофиқ экани муҳокама қилинмади.
Зеро, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида иш давлат тилида юритилиши талабларига риоя қилмасликка нисбатан қандай ҳуқуқий таъсир чораси кўриш масаласи жамият томонидан асосли баҳслар ва барча муҳим жиҳатларни инобатга олган ҳолда мувозанатли бир шаклда ҳал этилиши лозим.
1. Давлат тилида иш юритиш тартибини бузиш учун жавобгарлик амалда мавжудми?
Қонунчиликка мувофиқ давлат тили тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш ҳуқуқбузарлик сифатида маъмурий жавобгарликка сабаб бўлади. Ўзбекистон Респуликаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 42-моддасига кўра:Фуқароларнинг тарбия ва таълим беришда тилни эркин танлашдан иборат ҳуқуқларини бузиш, тилдан фойдаланишда тўсқинлик қилиш ва чеклаш, давлат тилини, шунингдек, Ўзбекистон Республикасида яшовчи бошқа миллатлар ва элатларнинг тилларини менсимаслик базавий ҳисоблаш миқдорининг бир бараваридан икки бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.
Лекин ушбу ҳуқуқбузарлик таркиби, кўриниб турганидек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаганлик учун жавобгарликни қамраб ололмайди. Давлат тилини менсимаслик турли кўринишларда ифодаланиши мумкин, лекин давлат тилида иш юритмаганликни менсимаслик деб баҳолаб, ушбу модда билан квалификация қилиб бўлмайди. Масалан, қонун давлат тилида иш юритишни мажбур қилганига қарамай давлат органи иш юритувида рус, инглиз ёки бошқа тилдан фойдаланиш мазкур 42-модда билан жавобгарликка сабаб бўлолмайди.
Айримларнинг ушбу модда давлат тилида иш юритмаганлик учун жавобгарликни қамраб олиши ҳақидаги эътирозлари жиддий асосга эга эмас. Зеро, жавобгарлик белгиловчи қоидалар аниқ ва икки хил талқин қилинмайдиган тарзда ўрнатилиши керак.
Шу билан бирга, қонунда ўрнатилган талаб бузилгани учун таъсир чораси белгиланмаслиги қонун устуворлигини таъминлаш имконини пасайтиради. Қонунда давлат органларида давлат тилида иш юритиш шартлиги белгиланган экан, бу талабни бузганлик (яъни қонунни бузганлик) учун таъсир чораси белгиланиши мантиқий ва тўғридир. Жавобгарлик даражаси қанчалик оқилона ва мақсадга мувофиқлиги ҳам муҳокама қилса бўладиган масала, абсурд эмас. Бу бўйича фақатгина тадқиқотлар асосидагина аниқ хулосага келиш лозим.
Шунингдек, «Давлат тили тўғрисида»ги қонунда давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида давлат тилида иш юритиш шартлиги белгиланган бўлса, лойиҳада давлат ташкилотлари атамаси ишлатилган. Давлат ташкилотлари деганда давлат органларидан ташқари мулкдори давлат бўлган давлат корхоналари, муассасалари ва айрим хўжалик жамиятлари ҳам тушунилади. Ушбу кенгайтирилган атамани қайта кўриб чиқиш тўғри бўларди.
2. Давлат органлари ва муассасаларига мурожаатлар ва уларга бериладиган жавоблар тили
Қонунга юқоридаги қўшимча киритилган тақдирда, давлат органлари (шунингдек, муассасалари)га мурожаат қилиш ҳуқуқи чекланиши ва унга фақат давлат тилида жавоб берилиши мумкинлигидан хавотирлар билдирилди.«Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатлари тўғрисида»ги қонунга кўра, мурожаатлар давлат тилида ва бошқа тилларда берилиши мумкин (Қонуннинг 6-моддаси бешинчи қисми). Мурожаатларга жавоблар эса мумкин қадар мурожаат этилган тилда баён қилинади.
Демак, исталган жисмоний ёки юридик шахс давлат органларига мазкур қонун талабларига мувофиқ исталган тилда мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Янги лойиҳада белгиланаётган таъсир чораси фуқароларнинг давлат органларига мурожаат ҳуқуқини асло чекламайди ва унинг тартибга солиш предмети бутунлай бошқадир (бу ҳақда юқорида айтилди).
Давлат тилида иш юритиш талабларини бузиш ва жаримага тортилишдан қўрқиб бошқа тилдаги мурожаатлар давлат тилида жавоб берилиши ҳақидаги хавотирларни ҳам асосли деб бўлмайди. Мурожаатга жавоб бериш масаласи тўлиқ «Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатлари тўғрисида»ги Қонун билан тартибга солинади ва унга мувофиқ жавоб берилиши талаб қилинади, яъни имкон қадар мурожаат тилида жавоб беришлиши керак.
Бу икки норма ўзаро зид келмайди. Фуқаролар ҳуқуқларини бузилишига олиб келадиган хавф ҳам кўринмайди. Демак, Давлат органлари ва ташкилотларида иш юритишда давлат тили ҳақидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этмаганлик учун жавобгарлик белгиловчи қонун лойиҳаси бошқа тилларга оид ҳеч қандай чекловлар киритмайди ва фуқаролар ҳуқуқларини чекламайди, бундай чекланиш хавфини ҳам келтириб чиқармайди.
3. Қанчалик адолатли?
Халқ (миллатидан қатъи назар Ўзбекистон фуқаролари) давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи сифатида (суверен), ўзи сайлаган парламент орқали ҳамда Конституция ва умумэътироф этилган қоидалар асосида юқоридаги лойиҳадаги каби таъсир чораларини белгилашга ҳақли.Давлат органларида давлат тилида иш юритиш талабларини бузганлик учун лойиҳада таклиф этилаётган таъсир чораси белгилаш соф ҳуқуқий ҳодиса бўлиб, у шубҳасиз жамиятда қарор топган қадриятлар, адолат тамойиллари, реал вазиятдан келиб чиқиб, мувозанатли ва ҳар томонлама ўрганилган ҳолда амалга оширилиши лозим. Бунда жамиятдаги асосли ва конструктив баҳслар, фикрлар хилма-хиллиги ижобий аҳамият касб этади.
Ҳуқуқ ижодкорлиги (ҳуқуқ нормалари ишлаб чиқиш ва ўрнатиш) ва ҳуқуқий сиёсатни белгилаш плюрализмга, яъни турли фикрлар асосидаги баҳс-мунозараларда туғиладиган далилланган мавқеларга асосланиши керак (бу ҳақида етарли фундаментал адабиётлар мавжуд). Шундагина жамиятнинг турли гуруҳлари манфаатларининг мувозанатини топиш ва мақсадга мувофиқ ҳуқуқ ўрнатиш мумкин. Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, ижтимоий меъёрлар табиий риавишда эволюцион шаклда ривожланади ва пишиб етилади.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)