Adliya vazirligi tomonidan muhokamaga qo‘yilgan, davlat idoralarida davlat tilidan foydalanmaslik uchun jazo belgilanishini ko‘zda tutgan qonun loyihasi qizg‘in muhokamalarga sabab bo‘lmoqda. Ba’zi bahs ishtirokchilari ushbu loyiha amaldagi qonunchilikka zid kelishini ta’kidlamoqda. “Daryo” bu masalaga oydinlik kiritish maqsadida ekspert, yurist Ubaydulla Xo‘jayevga murojaat qildi.
Davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaganlik uchun javobgarlik belgilovchi “O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 42-moddasiga qo‘shimcha kiritish to‘g‘risida”gi qonun loyihasi qizg‘in bahslarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu loyiha mazkur kodeks 42-moddasini yangi qism bilan to‘ldirishni nazarda tutadi.
Unda davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaganlik uchun ma’muriy javobgarlik belgilanib, mazkur mansabdor shaxslarga BHVning ikki-besh baravarigacha jarima qo‘llanilishi mumkin.
Davlat tilida ish yuritish
Konstitutsiyaga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritilishi va zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanishini belgilagan.Demak, qonunga muvofiq davlat hokimiyati va boshqaruv organlari davlat tilida ish yuritishlari shart. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish yuritish deganda, ushbu organlar faoliyatida hujjatlarni tayyorlash, hujjat aylanishi va hujjatlar bilan ishlashga oid faoliyat tushuniladi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi.
Umuman olganda, bir jihatdan, davlat organlarida barcha uchun bir tilda (davlat tili yoki rasmiy til) ish yuritish tartibini belgilash jamiyat a’zolarining qonun hujjatlarini qiyinchiliksiz tushunish va davlat organlari faoliyati bilan tanishish imkoniyatini kengaytiradi. Shu nuqtayi nazardan bunday qoidalar ko‘plab mamlakatlarda amal qiladi.
Ammo ushbu yangilik ortidan ba’zi bir e’tirozlar bildirilib, bunday javobgarlikni belgilash fuqarolar huquqlari buzilishiga olib kelishi mumkinligi, amaldagi ma’muriy javobgarlik tarkibi yetarli ekani kabi fikrlar bildirildi. Quyida ayrim holatlarga huquqiy javob qidirdik, lekin bunda mazkur javobgarlik qanchalik adolatli va maqsadga muvofiq ekani muhokama qilinmadi.
Zero, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritilishi talablariga rioya qilmaslikka nisbatan qanday huquqiy ta’sir chorasi ko‘rish masalasi jamiyat tomonidan asosli bahslar va barcha muhim jihatlarni inobatga olgan holda muvozanatli bir shaklda hal etilishi lozim.
1. Davlat tilida ish yuritish tartibini buzish uchun javobgarlik amalda mavjudmi?
Qonunchilikka muvofiq davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish huquqbuzarlik sifatida ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladi. O‘zbekiston Respulikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 42-moddasiga ko‘ra:Fuqarolarning tarbiya va ta’lim berishda tilni erkin tanlashdan iborat huquqlarini buzish, tildan foydalanishda to‘sqinlik qilish va cheklash, davlat tilini, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida yashovchi boshqa millatlar va elatlarning tillarini mensimaslik bazaviy hisoblash miqdorining bir baravaridan ikki baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Lekin ushbu huquqbuzarlik tarkibi, ko‘rinib turganidek, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaganlik uchun javobgarlikni qamrab ololmaydi. Davlat tilini mensimaslik turli ko‘rinishlarda ifodalanishi mumkin, lekin davlat tilida ish yuritmaganlikni mensimaslik deb baholab, ushbu modda bilan kvalifikatsiya qilib bo‘lmaydi. Masalan, qonun davlat tilida ish yuritishni majbur qilganiga qaramay davlat organi ish yurituvida rus, ingliz yoki boshqa tildan foydalanish mazkur 42-modda bilan javobgarlikka sabab bo‘lolmaydi.
Ayrimlarning ushbu modda davlat tilida ish yuritmaganlik uchun javobgarlikni qamrab olishi haqidagi e’tirozlari jiddiy asosga ega emas. Zero, javobgarlik belgilovchi qoidalar aniq va ikki xil talqin qilinmaydigan tarzda o‘rnatilishi kerak.
Shu bilan birga, qonunda o‘rnatilgan talab buzilgani uchun ta’sir chorasi belgilanmasligi qonun ustuvorligini ta’minlash imkonini pasaytiradi. Qonunda davlat organlarida davlat tilida ish yuritish shartligi belgilangan ekan, bu talabni buzganlik (ya’ni qonunni buzganlik) uchun ta’sir chorasi belgilanishi mantiqiy va to‘g‘ridir. Javobgarlik darajasi qanchalik oqilona va maqsadga muvofiqligi ham muhokama qilsa bo‘ladigan masala, absurd emas. Bu bo‘yicha faqatgina tadqiqotlar asosidagina aniq xulosaga kelish lozim.
Shuningdek, “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida davlat tilida ish yuritish shartligi belgilangan bo‘lsa, loyihada davlat tashkilotlari atamasi ishlatilgan. Davlat tashkilotlari deganda davlat organlaridan tashqari mulkdori davlat bo‘lgan davlat korxonalari, muassasalari va ayrim xo‘jalik jamiyatlari ham tushuniladi. Ushbu kengaytirilgan atamani qayta ko‘rib chiqish to‘g‘ri bo‘lardi.
2. Davlat organlari va muassasalariga murojaatlar va ularga beriladigan javoblar tili
Qonunga yuqoridagi qo‘shimcha kiritilgan taqdirda, davlat organlari (shuningdek, muassasalari)ga murojaat qilish huquqi cheklanishi va unga faqat davlat tilida javob berilishi mumkinligidan xavotirlar bildirildi.“Jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra, murojaatlar davlat tilida va boshqa tillarda berilishi mumkin (Qonunning 6-moddasi beshinchi qismi). Murojaatlarga javoblar esa mumkin qadar murojaat etilgan tilda bayon qilinadi.
Demak, istalgan jismoniy yoki yuridik shaxs davlat organlariga mazkur qonun talablariga muvofiq istalgan tilda murojaat qilish huquqiga ega. Yangi loyihada belgilanayotgan ta’sir chorasi fuqarolarning davlat organlariga murojaat huquqini aslo cheklamaydi va uning tartibga solish predmeti butunlay boshqadir (bu haqda yuqorida aytildi).
Davlat tilida ish yuritish talablarini buzish va jarimaga tortilishdan qo‘rqib boshqa tildagi murojaatlar davlat tilida javob berilishi haqidagi xavotirlarni ham asosli deb bo‘lmaydi. Murojaatga javob berish masalasi to‘liq “Jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari to‘g‘risida”gi Qonun bilan tartibga solinadi va unga muvofiq javob berilishi talab qilinadi, ya’ni imkon qadar murojaat tilida javob berishlishi kerak.
Bu ikki norma o‘zaro zid kelmaydi. Fuqarolar huquqlarini buzilishiga olib keladigan xavf ham ko‘rinmaydi. Demak, Davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaganlik uchun javobgarlik belgilovchi qonun loyihasi boshqa tillarga oid hech qanday cheklovlar kiritmaydi va fuqarolar huquqlarini cheklamaydi, bunday cheklanish xavfini ham keltirib chiqarmaydi.
3. Qanchalik adolatli?
Xalq (millatidan qat’i nazar O‘zbekiston fuqarolari) davlat hokimiyatining birdan-bir manbai sifatida (suveren), o‘zi saylagan parlament orqali hamda Konstitutsiya va umume’tirof etilgan qoidalar asosida yuqoridagi loyihadagi kabi ta’sir choralarini belgilashga haqli.Davlat organlarida davlat tilida ish yuritish talablarini buzganlik uchun loyihada taklif etilayotgan ta’sir chorasi belgilash sof huquqiy hodisa bo‘lib, u shubhasiz jamiyatda qaror topgan qadriyatlar, adolat tamoyillari, real vaziyatdan kelib chiqib, muvozanatli va har tomonlama o‘rganilgan holda amalga oshirilishi lozim. Bunda jamiyatdagi asosli va konstruktiv bahslar, fikrlar xilma-xilligi ijobiy ahamiyat kasb etadi.
Huquq ijodkorligi (huquq normalari ishlab chiqish va o‘rnatish) va huquqiy siyosatni belgilash plyuralizmga, ya’ni turli fikrlar asosidagi bahs-munozaralarda tug‘iladigan dalillangan mavqelarga asoslanishi kerak (bu haqida yetarli fundamental adabiyotlar mavjud). Shundagina jamiyatning turli guruhlari manfaatlarining muvozanatini topish va maqsadga muvofiq huquq o‘rnatish mumkin. Shu bilan birga, ta’kidlash lozimki, ijtimoiy me’yorlar tabiiy riavishda evolyutsion shaklda rivojlanadi va pishib yetiladi.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)