Шавкат Мирзиёев Японияга ташрифи чоғида Ўзбекистон иқтисодий ва демократик ислоҳотларни янада тезлаштириш йўлидан бориб, Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиши ҳақида гапирди. Бу ҳақда ўзбек матбуоти ёза бошлади, аммо кутилмаганда бу ташкилотни яхши биладиган таҳлилчилар йўқлиги кўриниб қолди – матбуот хабарлар билан чекланди, таҳлилий материаллар ва прогнозлар тақдим этилмади. Бу камчиликни қисман тўлдириш мақсадида «Дарё» колумнисти Жаҳонгир Эргашев Жаҳон савдо ташкилоти ҳақида катта материал тайёрлади. 1 январь – ташкилот тузилган кун. Материал шу кунга бағишлаб тайёрланди.
1995 йилнинг 1 январида ташкил этилган Жаҳон савдо ташкилоти Иккинчи жаҳон урушидан кейин тузилган Савдо ва солиқлар тўғрисидаги бош битимнинг давомчиси бўлди.
1998 йилда Женевада бош битимнинг олтин юбилейи нишонланди. Бош битим 50 йил мобайнида халқаро маҳсулот айрибошлашнинг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилди. Ташкилот ўзини оқлади. Иккинчи жаҳон уруши якунлангач, дунё савдоси мисли кўрилмаган тарзда ошди. Маҳсулот экспорти йилига 6 фоизга ўсди. Натижада халқаро жамоатчилик турли даражадаги молиявий ташкилотларнинг саъй-ҳаракати натижасида 1986–1994 йиллар давомида олиб борилган Уругвай музокаралари натижасида Бутунжаҳон савдо ташкилоти ташкил топди.
Жаҳон савдо ташкилотининг таркибий тузилиши
Ташкилот ҳам иқтисодий, ҳам турли кўринишдаги савдо битимларини акс эттирган ҳуқуқий ҳужжатдир. 1994 йилдаги маҳсулотлар савдоси ҳақидаги битим, хизматлар савдоси ҳақидаги бош битим, ақлий мулк ҳақидаги битим Бутунжаҳон савдо ташкилотининг таркибий қисмлари саналади.
Савдо ташкилотининг барча битимлари аъзо мамлакатларнинг парламентлари томонидан тасдиқланган.
Ташкилотнинг асосий вазифалари халқаро савдони либераллаштириш, савдо битимларининг одиллигини таъминлаш, иқтисодий ўсиш ва инсонлар фаровонлигини оширишдир. Ташкилот иштирокчи давлатлар кўп томонлама қабул қилинган битимларга амал қилишини назорат қилиш, савдо музокаралари ўтказиш, савдо низоларини ташкилот тамойилларига асосланган ҳолда ҳал этиш, ривожланаётган мамлакатларга ёрдам бериш ва давлатларннг миллий иқтисодиётини тавсифлаш орқали юқорида назарда тутилган вазифаларни амалга оширади.
Ташкилот таркиби
Ташкилотда қарорлар иштирокчи мамлакатлар ёрдамида консенсус – умумий овоз бериш орқали қабул қилинади. Низомда қарор кўпчилик овозлар эвазига қабул қилиниши белгилаб берилган бўлса-да, ҳозирда бундай воқеа ташкилот тарихида юз бермади. Қарорлар қоидага биноан икки йилда бир марта чақириладиган Вазирлар конференцияси томонидан қабул қилинади.
Вазирлар конференцияси бош кенгашни йўналтириб, бош кенгашни бораётган ишлар борасида жавобгар ҳисобланади ва йиғинларини ташкилотнинг штаб-квартираси жойлашган Женева шаҳрида бир йилда бир неча марта чақиради. Йиғилишларда ташкилотга аъзо мамлакатлар вакиллари, элчилар иштирок этади. Бош кенгаш қошида иккита махсус орган низоларни ҳал этиш ва савдо сиёсати таҳлиллари билан шуғулланадиган органлар киради.
Бундан ташқари, бош кенгаш такибида савдо ва ривожланиш бўйича қўмита, савдо баланси борасида чекловлар ўрнатувчи қўмита ва бюджет, молия ва маъмурий масалалар билан шуғулланадиган қўмита фаолият юритади.
Бош кенгашдан қуйи поғонада яна учта кенгаш фаолият юритади, буларга товарлар савдоси бўйича кенгаш, хизматлар савдоси бўйича кенгаш ва ақлий мулк ҳуқуқи бўйича кенгаш киради.
Шунингдек, Жаҳон савдо ташкилоти қошида ихтисослаштирилган қўмита ва ишчи гуруҳ фаолият юритади. Буларнинг асосий вазифаси атроф муҳит ҳимояси масаласи, ривожланаётган мамлакатлардаги муаммоларни ўрганувчи идора, ташкилотга аъзо бўлиш истагидаги мамлакатлар билан шуғулланувчи идора ва минтақивий савдо битимлари билан шуғулланувчи идоралар киради.
Жаҳон савдо ташкилоти бош котибияти Женева шаҳрида жойлашган бўлиб, у ерда 500 ходим фаолият олиб боради. Котибият қарор қабул қилмайди, чунки барча қарорлар аъзо мамлакатларнинг ўзи тарафидан қабул қилинади. Котибиятнинг асосий вазифалари ташкилот йиғинларига ташкилий ва техник масалаларда ёрдам бериш, жаҳон савдоси таҳлилларини юритиш ва ташкилот ҳақида жамоатчиликка тушунтириш беришдан иборат. Котибият, шунингдек, баҳслашаётган аъзо мамлакатларга ҳуқуқий ёрдам бериш ишлари билан ҳам шуғулланади.
Жаҳон савдо ташкилотининг асосий тамойиллари ва битимлари
Ташкилотга аъзо мамлакатлар тенг ҳуқуқлилик асосида савдо соҳасида ўзаро шерикчилик қилади. Аъзо мамлакатлар адолат тамойилларига асосланган ҳолда экспорт ва импорт борасида шартнома имзолайди.
Маҳсулотлар: савдо ва тарифлар борасидаги бош битим олди-сотди муносабатларида асосий қоидадир. Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги савдо, маҳсулотлар стандарти борасидаги талаблар, субсидия бериш, демпинг сиёсатига қарши ҳаракат каби қоидалар бош битимни тўлдирувчи ҳужжатлар ҳисобланади.
Хизматлар: хизматларнинг эркин экспорти ва импорти талаблари Хизматлар кўрсатиш тўғрисидаги битимда белгилаб қўйилган. Хизмат кўрсатиш борасида ҳар бир мамлакат учун ўзига хос имконият ва чекловлар белгиланган. Хизмат кўрсатиш борасида низо юзага келадиган бўлса, низо музокаралар ёрдамида ҳал этилади.
Ақлий мулк ҳуқуқи. Ташкилотнинг бош битимига мувофиқ савдо операциялари амалга оширилаётган пайтда ақлий мулк ҳуқуқи ҳимоя қилинади. Ақлий мулкка муаллифлик ҳуқуқи, савдо маркалари, маҳсулотларни номлашда ишлатилган логотиплар, саноат моделлари, интеграл микросхемалар топологияси ва савдо сирлари киради.
Баҳсларни ҳал этиш: низоларни ҳал этиш жараёнлари ва қоидалари ҳақидаги битимга мувофиқ давлатлар ўртасидаги консултация, музокаралар ёрдамида амалга оширилади. Низоларни ҳал қилиб бўлмайдиган вазият юзага келса, босқичма босқич белгилаб қўйилган жараёндан ўтиш, экспертлар гуруҳининг қарорини олиш ва апелляция бериш мумкин. Бу жараён ҳозирда кўп ҳолатларда ўзини оқлаб келмоқда. Ташкилот тузилганидан бери унга 490 та шикоят келиб тушган. Шулардан 93 тасини консултация даражасида ҳал этишга эришилган; фақатгина тўртта шикоятга қарши чора кўриш орқали ҳал қилишга эришилган. Масалан, Европа Иттифоқи мамлакатлари АҚШ ва Аргентинадан Европа ҳудудига ГМО маҳсулотларини олиб киришни тақиқлаш борасида ташкилотга шикоят қилган. Уч йиллик ўрганиш натижасида тақиқ ноқонуний деб топилган. Лекин АҚШ ва Аргентина ҳукуматига экспорт қилаётган маҳсулотлар таркибида ГМО мавжудлиги ҳақида маълумотни қайд этиш лозим деган талаб қўйилган.
Ташкилот савдо тизимининг афзалликлари
Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш, аъзо мамлакатларга иқтисодий манфаат келтиради. Ташкилотга аъзо бўлишнинг ижобий жиҳатлари қуйидагилар:
- иқтисодий манфаат энг аввало ўзаро маҳсулот айрибошлаш йўлидаги тўсиқларни олиб ташлашга шароит яратади;
- мамлакатдаги ижтимоий ва сиёсий вазиятга иқтисодий низолар тинч йўл билан ҳал этилиши эвазига ижобий таъсир қилади;
- аҳоли турмуш даражасини яхшиланишига туртки беради, инсонларга сифатли маҳсулот истеъмол қилиш имконини яратади;
- либерал савдо мамлакат ва алоҳида ватандошларнинг даромадларини оширади;
- меҳнат бандлиги соҳасида ижобий таъсир қилади;
- савдо соҳасидаги ортиқча харажатни камайтиради;
- истеъмолчилар учун танлаш имкони бериб, экспорт қилинаётган маҳсулотлар ҳисобига миллий маҳсулотлар таннархини туширишга хизмат қилади;
- миллий ишлаб чиқариш ҳажмини оширади, бюджетга пул тушумларини кўпайтиради;
- товар айрибошланиши технологиялар ривожига ҳисса қўшади.
Охирги пайтларда Ўзбекистон Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиши ҳақида гаплар тарқамоқда. Нима ҳам дердик, Ўзбекистон ташкилотга қўшиладиган бўлса, бу автомобиль саноатидаги протексионизм сиёсатидан воз кечилишига, монополия тугатилишига ва аҳоли турмуш фаровонлиги ошишига умид бахш беради.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)