Европа Иттифоқи бундан 26 йил муқаддам 1 ноябрь куни тузилган. Икки жаҳон уруши оқибатида вайронага айланган, мустамлакаларидан бирин-кетин айрилган Европа дунёда биринчиликни АҚШ ва СССРга бериб қўйган эди. Аммо иттифоқ тузилиши унинг яна жиддий халқаро кучга айланишига, кўп соҳаларда илғорлашига олиб келди.
«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов иттифоқнинг ўтмиши ва бугуни ҳақида ҳикоя қилади.
Европа қитъасидаги 28 давлатининг иқтисодий ва сиёсий бирлашмаси бўлган Европа Иттифоқи 1993 йил 1 ноябрда кучга кирган Маастрихт шартномаси асосида тузилган.
Тарихан Европа ҳудудида, Европа Иттифоқи билан таққосланадиган бирлашган давлат тузилмалари мавжуд бўлган. Масалан, Ғарбий Рим империяси, Франклар давлати ва Муқаддас Рим империяси. Сўнгги минг йилликда Европа парчаланиб кетди. Европа Иттифоқини яратиш ғояси биринчи марта АҚШ мустақиллиги учун урушдан кейин пайдо бўлган ва Наполеон Бонапарт томонидан илгари сурилган.
Европани бирлаштириш ғояси Иккинчи жаҳон урушидан кейин яна авж олди. Унинг ҳаракатлантирувчи кучлари қуйидагилардан иборат эди:
1) Европа халқлари англанган тинчлик зарурати;
2) уруш оқибатида вайрон бўлган иқтисодиётни тиклаш учун Ғарбий Европа мамлакатлари ўртасида иқтисодий алоқаларни ривожлантириш зарурияти;
3) АҚШ ва СССР асосий кучга айланган икки қутбли дунё тизимини шакллантириш. Шунингдек, мустамлакачилик тузумининг қулаши натижасида Ғарбий Европа аввалги сиёсий вазнини ва кўплаб бозорларини йўқотгани.
Бирлашган Европа учун урушдан кейинги ҳаракатнинг бошланғич нуқтаси Буюк Британия давлат арбоби Уинстон Черчиллнинг 1946 йил 19 сентябрда Цюрих университетида ўқиган «Европа фожиаси» нутқи ҳисобланади. Унда Черчилль европаликларни «миллий низоларга», биринчи навбатда, француз-немис қарама-қаршилигига чек қўйишга ва қитъада «Европа Қўшма Штатларига ўхшаш нарсани» шакллантиришга чақирди.
1948 йил май ойида Гаагада Европа Конгресси бўлиб ўтди. Унда Европанинг 16 мамлакати вакиллари, шунингдек, АҚШ ва Канададан келган кузатувчилар турли интеграция режаларини – федерал давлат яратишгача бўлган лойиҳаларни муҳокама қилди. Конгресснинг реал натижаси 1949 йил май ойида иш бошлаган Европа Кенгашининг ташкил этилиши эди. Дастлаб у иқтисодиёт, ижтимоий ривожланиш, маданият, қонунчилик, фан ва техника соҳаларида ҳамкорлик қилди. Ҳозирда Европа Кенгашининг фаолияти инсон ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган.
Европа интеграциясининг биринчи босқичи
1951 йил 18 апрелда Германия, Бельгия, Нидерландия, Люксембург, Франция ва Италия Парижда 50 йил муддатга «Европа кўмир ва пўлат жамияти» (ECSC — European Coal and Steel Community) тўғрисида шартнома тузди. Шартнома 1952 йил июль ойида кучга кирди. Унинг асосий вазифалари кўмир ва пўлатнинг умумий бозорини яратиш, кўмир ва металлургия саноатида ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, меҳнат шароитларини яхшилаш ва бу соҳаларда бандлик муаммоларини ҳал қилишдан иборат эди. Шартнома Европада тинчликни мустаҳкамлаш ва халқларнинг бирлашиши учун замин яратишга қаратилган эди. Кўмир қазиб олиш ва пўлат ишлаб чиқаришни халқаро назоратга ўтказиш орқали шартнома тарафлари иккита муаммони ҳал қилди: миллий иқтисодиётни модернизация қилишга ёрдам берди (кейинчалик бу металлургия ва оғир саноат учун асос бўлиб хизмат қилди) ва мамлакатлардан бири янги урушга тайёрланиш имкониятини йўқ қилди.
Буюк Британия миллий суверенитетини чеклашдан қўрқиб Европа ҳамжамиятига аъзо бўлишдан бош тортди.
Иқтисодий интеграцияни чуқурлаштириш мақсадида 1957 йилда худди шу олти давлат Европа иқтисодий ҳамжамиятини (ЕИҲ, Умумий бозор) (EEC — European Economic Community) ва Европа атом энергияси ҳамжамиятини (Euratom — European Atomic Energy Community) тузди.
Европа ҳамжамиятларининг замонавий Европа Иттифоқига айланиши ва ривожланиши жараёни бир вақтнинг ўзида кўпайиб бораётган бошқарув функцияларини миллий даражага (Европа интеграцияси деб аталадиган жараён ёки давлатлар иттифоқини чуқурлаштиришга) ўтказиш билан бир вақтда тузилмавий эволюция ва институционал бирлаштирилган давлатларнинг блоклари орқали содир бўлди. Бу эса Европа ҳамжамиятлари (ва кейинчалик Европа Иттифоқи) иштирокчилари сонини олтидан 28 гача кўпайишига олиб келди.
Европа интеграциясининг иккинчи босқичи
1960 йил январь ойида Буюк Британия ва Европа иқтисодий ҳамжамиятига кирмайдиган бошқа давлатлар муқобил ташкилот – Европа эркин савдо уюшмасини тузди. Аммо Буюк Британия тез орада Европа иқтисодий ҳамжамияти янада самаралироқ бирлашма эканлигини англаб этди ва ЕИҲга қўшилишга қарор қилди. Унинг ортидан Ирландия ва Дания эргашди, уларнинг иқтисодиёти Буюк Британия билан савдога жуда боғлиқ эди.
1961–1963 йилдаги биринчи уриниш, Франция президенти де Голлнинг Европа иқтисодий ҳамжамиятига янги аъзоларни киритиш тўғрисидаги қарорга вето қўйгани сабабли муваффақиятсиз якунланди. 1966–1967 йиллардаги қўшилиш бўйича музокаралар натижаси ҳам шунга ўхшаш якун топди.
1967 йилда учта Европа ҳамжамияти (Европа кўмир ва пўлат ассоциацияси, Европа иқтисодий ҳамжамияти ва Атом энергияси Европа ҳамжамияти) Европа ҳамжамиятига бирлашди.
Бу иш 1969 йилда генерал Шарль де Голль ўрнини Жорж Помпиду эгаллагандан сўнг бошланди. Бир неча йиллик музокаралар ва қонунларни мослаштиришдан сўнг Буюк Британия Европа Иттифоқига 1973 йил 1 январда аъзо бўлди.
Ягона валюта сари йўл
Европа Иттифоқининг ягона валюта бўйича биринчи режаси 1970 йилдан бошланади. Пул барқарорлигини таъминлаш учун Европа Иттифоқи аъзолари ўз валюталарининг бир-бирига нисбатан фақат тор доирада ўзгаришига рухсат беришга қарор қилишди. 1972 йилда яратилган алмашинув курси механизми (ERM) 30 йилдан кейин еврони жорий қилиш йўлидаги биринчи қадамдир.
70 йилларда табиат ифлосланишини назорат қилиш кучайган. ЕҲ экологик қонунларни қабул қилди ва биринчи марта «ифлословчи тўлайди» тушунчасини киритди. Greenpeace каби нуфузли ташкилотлар ташкил этилди. 1972 йилда Ирландия, Дания ва Норвегияда ЕҲ референдумлари бўлиб ўтди. Ирландия (83,1 фоиз) ва Дания (63,3 фоиз) аҳолиси Европа ҳамжамиятига қўшилишни қўллаб-қувватлади, бироқ Норвегияда бу таклифни кўпчилик қабул қилмади (46,5 фоиз). Данияда халқ ҳукуматнинг ягона эвро валютасига ўтмасликни ваъда қилганидан кейингина қўшилиш бўйича референдумда овоз берди, шунинг учун Данияда ҳануз крона муомалада.
1973 йилда Исроилга ЕҲга кириш таклифи келди. Бироқ «Қиёмат куни уруши» туфайли музокаралар тўхтатилди.
Бирдамликни намойиш этиш учун Европа Иттифоқи раҳбарлари Европа минтақавий ривожланиш жамғармасини тузди. Унинг мақсади йўллар ва коммуникацияларни яхшилаш, инвестициялар жалб қилиш ва янги иш ўринлари яратиш учун пулни бой ҳудудлардан камбағал ҳудудларга ўтказиш эди. Ушбу турдаги фаолият ЕҲ харажатларининг учдан бир қисмини ташкил қилади. 1975 йилда Исроил ЭИҲга аъзо бўлиш ўрнига ассоциацион ҳамкорлик тўғрисидаги битимни имзолади.
Греция ЕҲга аъзо бўлиш учун 1975 йил июнь ойида мурожаат қилди ва 1981 йил 1 январда жамият аъзоси бўлди.
1979 йилда Европа парламентига биринчи тўғридан тўғри сайлов бўлиб ўтди. Европа ҳамжамияти фуқаролари биринчи марта тўғридан тўғри Европа парламенти аъзоларини сайлади. Аъзолар миллий делегациялар бўйича эмас, балки Европа сиёсий гуруҳларида (социалистлар, консерваторлар, либераллар, яшиллар ва бошқалар) ўтиради. Парламентнинг таъсири доимий равишда ўсиб бормоқда.
1985 йилда Гренландия ички ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқига эга бўлди ва референдумдан сўнг ЕҲдан чиқиб кетди.
1977 йилда Португалия ва Испания ариза топширди ва 1986 йил 1 январда Европа Иттифоқига аъзо бўлди. 1986 йил февраль ойида Люксембургда Ягона Европа акти имзоланди, у Европа ҳамжамиятини ислоҳ қилди ва 1993 йил 1 январгача Европа ҳамжамиятига аъзо давлатлар учун ягона бозорни яратишни мақсад қилди.
Европа интеграциясининг учинчи босқичи
1992 йилда Европа ҳамжамиятига аъзо барча давлатлар томонидан Европа Иттифоқини таъсис этиш тўғрисидаги шартнома – Маастрихт шартномаси имзоланди. Маастрихт шартномаси Евроиттифоқнинг учта устунини ўрнатди:
- иқтисодий ва монетарй бирлашув;
- умумий ташқи ва хавфсизлик сиёсати;
- ички ишлар ва адлия соҳасидаги умумий сиёсат.
1994 йилда Австрия, Финляндия, Норвегия ва Швецияда Европа Иттифоқига кириш бўйича референдумлар бўлиб ўтди. Аксарият норвегияликлар яна қарши овоз берди.
Австрия, Финляндия (Аланд ороллари билан) ва Швеция 1995 йил 1 январда Европа Иттифоқига аъзо бўлди. Фақатгина Норвегия, Исландия, Швейцария ва Лихтенштейн Европа эркин савдо уюшмасининг аъзоси бўлиб қолмоқда.
1997 йилда Европа ҳамжамияти аъзолари томонидан Амстердам шартномаси имзоланди (1999 йилда кучга кирган).
Европа интеграциясининг тўртинчи босқичи
2002 йил 9 октябрда Европа комиссияси 2004 йилда Европа Иттифоқига аъзо бўлиш учун ўнта номзод давлатни тавсия қилди: Эстония, Латвия, Литва, Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Словения, Кипр ва Мальта. Бу мамлакатлар аҳолиси тахминан 75 миллион эди; уларнинг харид қобилияти паритети бўйича ялпи ички маҳсулоти тахминан 840 миллиард долларни ташкил қилади, бу деярли Испания ялпи ички маҳсулотига тенгдир.
Европа Иттифоқининг бу кенгайишини унинг энг улкан лойиҳаларидан бири деб аташ мумкин. Кипрни бу рўйхатга киритишни Греция талаб қилган, акс ҳолда у режага вето қўйиши мумкин эди.
Европа Иттифоқининг «эски» ва келажакдаги «янги» аъзолари ўртасидаги музокаралар якунланганидан сўнг ижобий якуний қарор 2002 йил 13 декабрда эълон қилинди. Европа парламенти ушбу қарорни 2003 йил 9 апрелда маъқуллади.
2003 йил 16 апрелда Афинада Европа Иттифоқининг 15 «эски» ва ўн «янги» аъзоси қўшилиш тўғрисидаги шартномани имзолади. 2003 йилда тўққиз давлатда (Кипр бундан мустасно) референдумлар ўтказилди ва имзоланган шартнома парламентлар томонидан ратификация қилинди.
2004 йил 1 майда Эстония, Латвия, Литва, Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Словения, Кипр, Мальта Европа Иттифоқига аъзо бўлди. Кипрнинг иттифоқ таркибига кириши оролнинг иккала қисмида бир вақтнинг ўзида ўтказилган референдумдан сўнг рўй берди ва тан олинмаган Шимолий Кипр Турк Республикаси аҳолисининг кўп қисми оролнинг ягона давлатга реинтеграция қилинишини ёқлаб овоз берди, аммо бирлашиш жараёни Греция томонидан тўхтатилди. Греция оролнинг шимоли турк қўшинлари томонидан босиб олиниши натижаларини қонунийлаштириб қўяётган «Аннан режаси» шартларига рози бўлмади. Натижада Кипр оролнинг шимолий қисми вақтинча Кипр Республикасининг назоратидан ташқарида эканлиги тўғрисидаги эслатма билан Евроиттифоққа қабул қилинди.
Янги Европа сари
Евроиттифоққа аъзо бўлган ўнта янги мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражаси Европанинг ўртача даражасидан анча паст бўлган шароитда иттифоқ раҳбарлари ижтимоий соҳага бюджет харажатлари ва қишлоқ хўжалигига субсидияларнинг асосий оғирлиги уларга юкланадиган вазиятга тушиб қолди. Шу билан бирга, бу давлатлар иттифоқ бюджетига ажратмалар улушини ЯИМнинг 1 фоизи миқдорида Европа Иттифоқи ҳужжатлари билан белгиланган даражадан ошиб кетишни хоҳламади.
Иккинчи муаммо шундаки, Европа Иттифоқи кенгайганидан сўнг энг муҳим қарорларни консенсус асосида қабул қилиш принципи самарасиз бўлиб чиқди. 2005 йилда Франция ва Нидердандияда ўтказилган референдумларда Европа Иттифоқининг бирлашган конституцияси лойиҳаси қабул қилинмади ва Европа Иттифоқи ҳанузгача бир қатор фундаментал шартномаларга амал қилмоқда.
2007 йил 1 январда Европа Иттифоқининг навбатдаги кенгайиши бўлиб ўтди – унга Болгария ва Руминия қўшилди. Олдинроқ иттифоқ бу мамлакатларга Руминия ва Болгария коррупцияга қарши курашиш ва қонун ислоҳоти соҳасида ҳали кўп иш қилиш кераклиги ҳақида огоҳлантирган. Бу масалада Руминия, Европа расмийларининг фикрига кўра, Европа Иттифоқи стандартларига жавоб бермаган ҳолда иқтисодиёт тузилишида социализмнинг уйғунлигини сақлаб қолган.
2005 йил 17 декабрь куни Европа Иттифоқига аъзо бўлиш учун номзоднинг расмий мақоми собиқ Югославиянинг Македония Республикасига берилди (2019 йил бошидан бери у расмий равишда Шимолий Македония деб номланади).
2005 йил 21 февралда Европа Иттифоқи Украина билан ҳаракат режасини имзолади. Эҳтимол, бу Украинада ташқи сиёсий стратегияси Европа Иттифоқига қўшилишга қаратилган кучларнинг ҳокимиятга келгани билан боғлиқ эди. Шу билан бирга, Европа Иттифоқи раҳбариятининг фикрига кўра, Украинанинг иттифоққа тўлиқ аъзолиги ҳақида гапиришнинг ҳожати йўқ, чунки янги ҳукумат Украина халқаро стандартларга жавоб берадиган тўлақонли демократияни исботлаши, шунингдек, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотлар ўтказиши керак.
2013 йил 1 июлда Хорватия Европа Иттифоқининг 28-аъзосига айланди.
2016 йил 23 июнда британияликларнинг 52 фоизи Европа Иттифоқидан чиқиб кетишга овоз берди. Brexit амалга ошадиган бўлса, Буюк Британия иттифоқни тарк этган биринчи мамлакат бўлади.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)