Нега Эйнштейнга нисбийлик назарияси учун Нобель берилмаган?

1905 йилни физикада «мўъжизалар йили» деб номлашади. Чунки ўша йили ҳали деярли ҳеч ким танимайдиган физик, Берн патент идораси хизматчиси Альберт Эйнштейн ўзининг кетма-кет учта энг муҳим мақоласини эълон қилди. Уларда статистик физика, квант назарияси ҳамда махсус нисбийлик назарияси борасида оламшумул янги илмий назариялар ўртага ташланган эди. Бугунги кун физикаси, таъбир жоиз бўлса, Эйнштейн 1905 йилда барпо қилган нисбийлик назарияси устига қурилган.

Нисбийлик назарияси, шубҳасизки, илм-фан тарихидаги энг буюк назариялар сирасига киради ва замонавий илм-фанда марказий ўрин тутади. Ҳеч иккиланмай ушбу назарияни бутун бошли замонавий илм-фаннинг локомотиви десак муболаға бўлмайди. Бироқ қизиғи шундаки, шундайин юксак, энг олиймақом илмий назария учун унинг муаллифи – Эйнштейнга Нобель берилмаган.

«Дарё» «Нобель ҳафталиги олдидан» рукнида бугун шу ҳақида ҳикоя қилади.

Адолат юзасидан айтиш керакки, Эйнштейн ўзи барпо этган нисбийлик назарияси учун 1910 йилдан бошлаб 1922 йилгача ўн марта Нобель мукофотига тавсия қилинган (1911 ва 1915 йиллардан ташқари). Бироқ ҳар сафар унинг номзоди рад этилган. Ниҳоят унга 1922 йилги физика бўйича Нобель берилди. Бироқ бу Нобель олимга нисбийлик назарияси учун эмас, фотоэффект ҳодисасини кашф қилгани учун берилган.

Фотоэлектр ҳодисасини исталган бошқа олим кашф қилган бўлган тақдирда ҳам, унга бунинг учун Нобель берилиши тайин эди. Бироқ Эйнштейннинг бошқа кашфиётлари, хусусан, нисбийлик назариясининг кўлами фотоэффект ҳодисасини сояда қолдириб кетади. Шунга қарамай, мукофот барибир ХХ асрнинг энг муҳим илмий иши – нисбийлик назарияси учун берилмади.

Бунинг сабаблари бир нечта. Шулардан бири ва асосийси шуки, ўша йиллари Эйнштейнни нисбийлик назарияси учун Нобелга тавсия этилган пайтда ҳали ушбу назариянинг ҳақ эканини тасдиқловчи экспериментал далиллар жуда кам эди. Ҳали-бери кўплаб олимлар, шу жумладан, Нобель мукофоти қўмитасидагиларнинг нисбийлик назариясига нисбатан катта шубҳаси бор эди. Албатта, нисбийлик назариясининг энг муҳим хулосаси – масса ва энергиянинг ўзаро боғлиқлигининг (E=mc² формуласи) илк исботи 1908 йилдаёқ маълум бўлган. Бироқ мукофот ҳайъати буни етарли эмас деб ҳисоблаган.

1915 йилда Эйнштейн нисбийлик назариясининг янада мукаммалроқ талқини – умумий нисбийлик назариясини эълон қилгач, унинг исми-шарифи Нобель мукофотининг ҳар йилги номзодлари орасидан муқим ўрин эгаллади. Бироқ мукофот қўмитасидагилар учун бу сафар ҳам «далиллар камлик қилди». Умумий нисбийлик назарияси тақдим қилган хулосалардан бирига кўра, коинотдаги объектларнинг гравитацион қизилга силжиш ҳодисасини кузатилиши керак эди. Буни текшириш учун АҚШдаги Маунт-Вилсон тоғ расадхонасида астрофизик Чарльз Эдуард махсус кузатув ўтказиб, бу эффектни кузатмади. 1919 йилги Қуёш тутилиши вақтида Қуёш гравитацияси таъсирида унинг яқинида ёруғлик нурларининг эгриланиши ҳодисаси эса астроном Артур Эддингтон томонидан аниқ кузатилди. Бу, шубҳасиз, умумий нисбийлик назариясининг яққол исботи бўлса-да, бироқ Нобель мукофотини физика йўналишидаги қўмита аъзоларини бу ҳам ишонтира олмади. Ўша пайтда Эйнштейн физикаси мутлақо янги, инқилобий ғояларни таклиф қилаётган эди; мукофот ҳайъатида эса асосан эски замон олимлари йиғилган бўлиб, уларнинг аксарияти, Эйнштейн ғояларини тан олишга қайсарлик қиларди. Албатта, мукофот қўмитасида Эйнштейн ғояларининг аҳамиятини фаҳмлаган ва унинг нақадар буюк назария барпо қилаётганига ақли етган илғор фикрли кишилар ҳам бўлган. Хусусан, кимёгар Сванте Аррениус ҳар сафар катта шижоат билан Эйнштейнга нисбийлик назарияси учун Нобель берилиши учун курашган. У ниҳоят 1919 йилда бунга эришишига бир бахя қолганда, қолганлар бир овоздан Қуёш тутилишини кутиш ва кейин бир тўхтамга келиш ҳақида қарор қабул қилган. Шунингдек, ўша йиллари қўмита Эйнштейнга Броун ҳаракатини илмий асослаб бергани учун ҳам Нобель бериш таклифини кўриб чиққан. Бу таклифни эса Аррениус ёқламаган. У «агар шундай йирик илмий иши турганида, Эйнштейнга статистик физика бўйича Нобель берсак, бу илмий жамоатчиликка ғалати кўринади», деганди у ўшанда.

Аслини олганда, мукофот қўмитасидагиларнинг қайсарлик қилишига бошқа катта сабаб бор эди. Уларнинг аксарияти нисбийлик назариясини таклиф қилаётган математик мураккабликни тушунишга ожиз бўлган. Чунки нисбийлик назариясида қўлланган математик аппарат, унгача бўлган замонларда физиклар ишлашга тўғри келган энг мураккаб математик ечимлардан ҳам жиддийроқ ва мураккаброқ бўлиб, кўпчилик етук олимларнинг ҳам бунга «калласи етмас» эди. Хусусан, ўша 1919 йилда, Артур Эддингтон Қуёш тутилиши орқали умумий нисбийлик назариясини текшириб кўраётган вақтда, унга бир катта обрўли физик «дунёда нисбийлик назариясини тушунадиган атига уч киши бор» деган экан. Улардан бири албатта Эйнштейннинг ўзи бўлса, иккинчиси деб ўша одам ўзини ҳисоблаган (таассуфки, у айнан ким бўлганини биз билмаймиз). Шогирдларининг хотирлашича, Эддингтон бир умр ўша учинчи одам ким экан деб ўйлаб юрган экан. Чунки ўша замонда барибир нисбийлик назариясини тўлиқ тушуниб етган бошқа одамни учратмаган экан.

Ҳозирда аниқланишича, Нобель қўмитаси учун Эйнштейннинг нисбийлик назарияси бўйича ишларини айнан Сванте Аррениус ўрганиб чиққан ва хулоса берган. Катта эҳтимол билан, Эддингтон айтган ўша шахси номаълум ва «нисбийлик назариясини яхши тушунадиган» киши айнан Аррениус бўлиши мумкин. Бироқ ҳар сафар у ҳайъатга Эйнштейн номзоди ва нисбийлик назариясининг аҳамияти ҳақидаги ҳисоботни топширар экан, унга муқобил тарзда қўмита Альвар Гулстранд исмли офталмологдан ҳам нисбийлик назариясининг тақризини сўраган. 1921–1922 йилларда Эйнштейн номзодининг ва нисбийлик назариясининг Нобелдан мосуво бўлишига айнан Гулстраднинг ҳисоботи сабаб бўлган. Ўзи офталмолог бўлса, у қанақасига физик назария ҳақида тақриз бериши мумкин бўлган ва у қанчалик компетент тақриз бўлгани бизга қоронғу. Бироқ ҳақиқат шуки, у бошқа бир немис физиги Эрнст Геркенинг ишларида умумий нисбийлик назариясига мос келмайдиган фикрлар борлигини рўкач қилиб, Эйнштейннинг нисбийлик назарияси «ҳозирча» Нобелга лойиқ эмас деб тавсия берган. Энди ўйлаб кўринг, бугунги кунда Эрнст Геркени ҳам, офталмолог Гулстрадни ҳам биров танимайди, унинг илмий ишлари унут ҳам бўлиб кетган. Бироқ ўша пайтда нимагадир Эйнштейндан кўра унга кўпроқ ишонишган бўлиб чиқмоқда.

Хуллас, мукофот қўмитасидаги эски замон физиклари аввало нисбийлик назариясига ўзларининг ақли етмагани учун, қолаверса, юқоридаги сингари нокомпетент тақризлар сабабли Нобель беришга қайсарлик қилиб тураверишди. Ниҳоят, 1921 йилда унга «ҳеч бўлмаса» фотоэффект ҳодисасини тушунтириб бергани учун Нобель бериш кераклиги таклифи билан Упсала университети профессори Карл Озен чиқиш қилди. Фотоэффект ҳам квант ҳодисалари туркумига киради ва 1918 йилги физика бўйича Нобелни айнан квант назарияси учун Макс Планкка берилган эди. Шу сабабли қўмита бу сафар ҳам қайсарлик билан туриб олди. Уларнинг изоҳи ёш болаларникига ўхшарди: «Квантлар учун яқиндагина Нобель берилди, нима, яна шунга берамизми?!». Айнан шу бўлмағур важ ва келишмовчиликлар сабабли мукофот ҳайъати аъзолари 1921 йилда ўзаро зиддиятга бориб қолди ва ўзаро муроса йўли топилмади. Натижада ўша йили физика бўйича Нобель ҳеч кимга берилмай қўяверилди.

1922 йилда франциялик физик Марсель Бриллюен Нобель мукофоти қўмитасига шундай қалтис савол бердики унда мукофотнинг ўз нуфузи шубҳа остига олинган ва қўмита аъзоларининг ўз ваколатига номуносиб эканлигига киноя қилиб қўйилган эди. Бриллюен «Эйнштейн Нобель олмаса, сизлар 50 йилдан кейин кулгига қоласизлар» деган эди. Мукофот қўмитасига жаҳоннинг энг кўзга кўринган физиклари босим ўтказа бошлади. Хусусан, Макс Планк, Хендрик Лоренс, Нильс Бор, Вилгелм Вин, Макс фон Лауэ, Каммерлинг-Оннес каби йирик олимлар Нобель қўмитасидаги «қайсар чоллар»ни инсофга чақиришди. Фақат шундан кейингина Нобель қўмитаси 1922 йилда Алберт Эйнштейнга 1921 йил ҳисобидан физика бўйича Нобель мукофоти топширишга қарор қилди. Шунда ҳам улар нисбийлик назариясини тан олмаганини «кўрсатиб қўйган». Чунки мукофот Эйнштейнга барибир нисбийлик назарияси учун эмас, балки «фотоэлектр эффекти ҳодисасини кашф қилгани ва бошқа илмий ишлари учун» деган таъриф билан берилди. Албатта, «ва бошқа илмий ишлари» сирасига нисбийлик назарияси ҳам киради. Бироқ Нобель қўмитаси барибир қайсарлик қилиб туриб олганини ҳанузгача тушуниш қийин.

Энг қизиғи, ниҳоят Эйнштейнга Нобель мукофоти топширилгач, энди бирваракайига икки мамлакат – Германия ва Швейцария у ўз фуқароси эканини даъво қила бошлади. Хабарингиз бўлса, Эйнштейн Германияда туғилган бўлса-да, бироқ олийгоҳни тамомлагач, Швейцарияга кўчиб кетиб, ўша ерда патент идорасида оддий ишчи бўлиб ишлар эди. Қолаверса, мукофот берилган пайтда у аллақачон Швейцария фуқаролигини олган бўлган. Мукофот қўмитасининг бу борадаги мурожаатига ҳам мужмал жавоб берган ва уларни иккилантириб қўйган (йиллаб давом этган сансалорлик учун «жазо» тариқасида бўлса керак). Хусусан, Эйнштейн Стокгольмга мактуб йўллаб, ўзини Германия фуқароси деб эътироф этишларига қарши эмаслигини, бироқ дипломатия нуқтаи назаридан Швейцария элчихонасига мурожаат қилиш тўғри бўлишини ёзган. Албатта, бу ҳазил Нобель қўмитасидагиларни танг ҳолатда қолдирган. Охири улар Швециянинг Германиядаги элчиси орқали расмий мурожаат йўллаб, Эйнштейннинг ҳужжатларини Берлиндаги уйига келтириб беришган...

Музаффар Қосимов тайёрлади.