1901-yilda Nobel mukofoti ilk bora o‘z egalariga topshirilgan. O‘shanda olimlar Vilgelm Rentgen, Yakob Vant-Goff hamda Emil Bering mos ravishda fizika, kimyo va tibbiyot sohasida ilk Nobel mukofotlarini qo‘lga kiritgan edi. Ilk yili adabiyot bo‘yicha Nobelni fransiyalik yozuvchi Syulli Pryudom qo‘lga kiritgan bo‘lsa, tinchlik sohasidagi mukofot esa shveysariyalik Jan Anri Dyunanga nasib etgan.
Mukofot qoidalariga muvofiq, laureatlarga Alfred Nobel silueti tushirilgan katta oltin medal topshirilishi lozim. Haqiqatan ham, 1901-yildan buyon har bir laureat tantanali marosimda Shvetsiya qiroli qo‘lidan oltin medal qabul qilib oladi. Ana shu oltin medalining o‘zi bilan ham Nobel mukofotining ko‘plab qiziqarli tarixiy voqealari bog’liq bo‘lib, “Daryo” “Nobel haftaligi oldidan” ruknida boshlagan turkum maqolalarning ushbu sonida ana o‘sha oltin medallar haqida hikoya qiladi.
Masalan, qo‘mita bir safar medallarni fashistlardan yashirish uchun Shvetsiyada emas, Daniyada tayyorlatishiga to‘g‘ri kelgan; bir safar esa topshirish marosimidagi chalkashlik tufayli ikkita laureatning medallari o‘zaro adashtirib berib yuborilgan. Ularni to‘g‘rilab olish uchun esa to‘rt yil vaqt ketgan. Yana bir safar Nobel olgan laureatni aeroport maxsus xizmatlari qattiq tintuv qilgan va dag‘dag‘a bilan kontrabanda qilishga ayblagan.
Foto: Wikipedia
1901-yilda ilk Nobel mukofotini qo‘lga kiritgan va ismlari yuqorida sanab o‘tilgan shaxslar esa asl bo‘lmagan medallarni qabul qilib olgan. Ya’ni ularga “vaqtincha” medallar berib turilgan. Buning sababi o‘sha paytdagi mukofot hay’ati yo‘l qo‘ygan loqaydlikda bo‘lib, ular medalning teskari tomoniga tushirilishi kerak bo‘lgan tasvirni tasdiqlashni paysalga solgan va natijada medallar 10-dekabr sanasigacha tayyor bo‘lib ulgurmagan. Faqat 1902-yildagi ikkinchi marta mukofot topshirish marosimidagi medallar haqiqiy bo‘lgan. O‘shanda shvetsiyalik haykaltarosh va gravyura ustasi Erik Lindberg loyihasi asosida tayyorlangan ilk oltin medallar Nobel mukofotiga qo‘shib laureatlarga topshirilgan. 1901-yilgi medallar esa xuddi suvenir singari arzon metallga shunchaki Nobel silueti zarb qilingan tarzda bo‘lgan. Ular keyinchalik haqiqiy oltin medallarga almashtirib berilgan. Garchi Lindberg shvetsiyalik bo‘lsa-da, o‘sha yillari Parijda istiqomat qilardi, shu sababli Nobel medalida fransuz gravyura san’ati belgilarini ham ko‘rish mumkin.
Tinchlik sohasidagi Nobel mukofotining medali dizaynini esa norvegiyalik haykaltarosh Gustav Vigeland ishlab chiqqan. Biroq uning zarb qilinishi uchun qolip va naqshlarni baribir Lindbergning o‘zi tayyorlagan. Chunki Vigelandning bunga uquvi bo‘lmagan. Aytish joizki, Nobel medallari hozir ham o‘sha 1901–1902-yillarda Lindberg va Vigeland chizgan eskizlar bo‘yicha zarb etiladi. 1968-yilda Nobel xotirasi uchun Shvetsiya markaziy banki ta’sis etgan iqtisod sohasidagi mukofot medalini esa Svensson-Linkvist loyihalagan. 1902–2010-yillar mobaynida Nobel medallari Shvetsiya qirollik zarbxonasida so‘qilgan. 2011-yilda esa bu ishni Norvegiya tanga zarbxonasi bajargan. 2012-yildan buyon maxsus korxona – Svenska medalj Nobel medallarini tayyorlamoqda (Nobel medallarining tayyorlanishi haqida “Daryoda” alohida maqola berish rejalashtirilgan).
Barcha yo‘nalishlarning medallari dizayni va naqshlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Faqat fizika va kimyo yo‘nalishlari uchun bir xil medal zarb etiladi. Ularning hammasida Alfred Nobel tasviri va imzosi bo‘rtma holda ishlangan bo‘ladi. Shvetsiyada topshiriladigan medallarning teskari tarafida Inventas vitam iuvat excoluisse per artes yozuvi o‘yilgan. Bu lotincha jumlaning ma’nosi “Ixtirolar hayotni yaxshiroq, san’at esa go‘zalroq qiladi” demakdir. Teskari tarafdagi tasvir esa yo‘nalishga qarab har xil bo‘ladi. Tinchlik sohasidagi Nobel mukofoti medalida Pro pace et fraternitate gentium, ya’ni “Tinchlik va birodarlik uchun” degan yozuv mavjud. Iqtisod sohasidagi Nobel xotirasi uchun mukofot medalida bunday yozuvlar yo‘q.
Aytish lozimki, har bir Nobel medaliga uning egasining ismi sharifi o‘yib yozib qo‘yiladi. Masalan, tinchlik sohasidagi va iqtisod bo‘yicha mukofotlarda laureatning ismi-sharifi medalning qirrasiga o‘yib yozilgan bo‘ladi. Boshqa yo‘nalishlardagi medallarda esa laureat ismi-sharifi medalning orqa tarafida bo‘rtma harflar bilan ishlanadi. Tinchlik sohasida va iqtisod yo‘nalishida topshiriladigan Nobel oltin medallaridagi yozuvlar biroz mayda bo‘lgani va medal qirrasiga ishlangani uchun ba’zan muammolarga ham sabab bo‘ladi. Chunonchi, 1975-yilda iqtisod sohasidagi Nobel xotirasi uchun mukofotni amerikalik Tyalling Kupmans va SSSRdan Leonid Kantorovich o‘zaro bo‘lishib olgan edi. Topshirish marosimida ularning medallari o‘zaro adashtirib berib yuborilgan. Sovuq urush eng avjiga chiqqan yillar bo‘lgani sababli laureatlar medallarini almashtirib olishga qiynalgan. Buning uchun oz emas, ko‘p emas, naq to‘rt yil kerak bo‘lgan va kuchli diplomatiyani ishga solishga to‘g‘ri kelgan.
1980-yilgacha topshirilgan barcha Nobel medallari 200 gramm tilladan iborat bo‘lib, diametri 66 millimetr bo‘lgan. U 23 karatlik tilladan tayyorlangan. 1980-yildan boshlab mukofot qo‘mitasi medallardagi oltin vaznidan tejashni boshladi; o‘shandan buyon medal og‘irligi 175 gramm, probasi esa 18 karat qilib zarb etilmoqda. Tinchlik sohasi va iqtisod bo‘yicha medal vazni biroz og‘irroq – 185 gramm.
Ikkinchi jahon urushi yillaridan fashistlar yahudiylarni, shu jumladan, kelib chiqishi yahudiylarga aloqador har qanday olimlarni ham ta’qib qilgan. 1933-yildan e’tiboran Germaniyada natsistlar hukumat tepasiga kelgach, ko‘plab yahudiy olimlar va nemis fiziklarining o‘zi ham Daniyaga qochib keta boshlagan. Ko‘plab olimlarga Kopengagenda buyuk fizik Nils Bor boshpana bergan, ish topib bergan. Shundaylardan biri 1914-yilgi Nobel mukofoti sohibi, nemis fizigi Maks fon Laue bo‘lsa, yana biri 1925-yilgi Nobel egasi Jeyms Frank bo‘lgan. Ular o‘z Nobel medallarini o‘zlari bilan Kopengagenga olib kelgan. Nemis fashistlari esa mamlakatdan oltin va qimmatbaho metallar olib chiqib ketilishini juda qattiq nazorat qilardi va kimda-kim oltinni Germaniyadan tashqariga olib chiqib ketayotgani aniqlansa, bu davlatga xiyonat deb baholanib, u otuvga hukm qilinardi. 1940-yilda fashistlar qadami Kopengagenga ham yetib keldi. Daniyani bosib olgan fashistlar birinchi navbatda Bor laboratoriyasini va u yerdan panoh topgan nemis fiziklarining Nobel medallari izlashga tushdi. Biroq har qancha sinchiklab tintuv o‘tkazishmasin, ular hech narsa topa olmadi. Medalda mukofot egasining ismi-sharifi o‘yib yozilgan bo‘lishini e’tiborga olsak, mabodo nemislar topib olsa, demak, egasini davlatga xiyonatda ayblab otib tashlashlari hech gap emasdi. Ma’lum bo‘lishicha, Germaniya Daniyani bosib olgach, Bor o‘zi yashirgan nemis olimlarining xavfsizligi borasida qayg‘ura boshlagan. Ular maslahatlashib, medallarni ko‘mib qo‘yishni taklif qilgan. Ammo bu fikr Borga ma’qul kelmagan. Chunki metall qidiruvchi moslamalar bilan fashistlar medallarni topib olishi ehtimoli bor edi. Shunda Borning o‘zi Jeyms Frank va Maks fon Lauening Nobel medallarini eritib, biror suyuqlikda eritma holida saqlab qolishni taklif qilgan. Borning topshirig‘i bilan uning shogirdi, yahudiy olim Jorj de Xeveshi tomonidan medallar eritib, spirtga aralashma tarzida olib qo‘yilgan. Bu haqda u shunday yozgan edi: “Bosqinchilar ko‘chada marsh bilan o‘tayotgan bir paytda men medallarni eritish bilan band edim...”. Shu tariqa, Nils Borning topqirligi evaziga ikki yetuk fizikning shaxsiy mulki bo‘lmish qimmatbaho Nobel medallari fashistlar qo‘liga tushib qolishidan saqlab qolingan. Lekin ular qayta eritib olingach, albatta eski, asl shakliga qaytmaydi. Ta’kidlash joizki, urush tugagach, Nobel mukofoti qo‘mitasi fon Lauega ham, Jeyms Frankka ham medallarini boshqatdan yasab topshirgan.
Fashistlar Kopengagenda Nils Borning o‘zini ham tintuv qilgan. Chunki ular buyuk olim 1922-yilgi fizika bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgani va unda qimmatbaho medal borligini yaxshi bilardi. Tintuv va so‘roqlar orqali natsistlar Borning oltin medalini topa olmagan. Ushbu medal taqdiri yaqin-yaqinlargacha ham sir bo‘lib qolmoqda edi. Chunki uni nima qilganini yoki qayoqqa qo‘yganini Nils Borning o‘zi biror joyga yozib qoldirmagan. Keyinchalik arxiv hujjatlaridan ma’lum bo‘lishicha, Nils Bor o‘zi va 1920-yilgi tibbiyot bo’yicha Nobel mukofoti egasi, daniyalik fiziolog olim Avgust Krog bilan birgalikda oltin medallarini 1940-yilda SSSRning qurolli hujumiga uchragan Finlyandiya xalqiga yordam fondiga ehson qilib yuborgan ekan. Ularning medallarini shaxsi sir qolishini istagan bir odam sotib olgan va keyinchalik Daniya davlat tarix muzeyiga beg‘araz qaytarib bergan.
2011-yilgi fizika bo‘yicha Nobel egasi Brayan Shmidt esa Shimoliy Dakota shtati, Fargo shahri aeroportida kontrabandachi singari muomalaga duch kelgan. Aeroport xavfsizlik xizmati shu shaharda yashovchi buvisini ko‘rgani kelayotgan Nobel mukofoti egasi Brayan Shmidtni tanimagan. U esa medalini buvisiga ko‘rsatib maqtanishni maqsad qilgan. Aeroportda rentgen apparati orqali yuklarini o‘tkazayotgan Shmidtni maxsus xizmat xodimlari ushlab olib, oltinni qayerdan olganini aytishini talab qilib so‘roqqa tuta boshlagan. Shmidt hazilomuz javob bilan “uni shved qirolidan oldim” deb aytgan. Ular esa qirol nimaga unga medal berganini so‘ragan. Shmidt “men qirolga koinot tezlanish bilan kengayayotganini aytib bergandim, shunga berdi”, deya yana hazil qilgan. Vaziyatga AQSh hukumatidagilar aralashmagunicha bechora Shmidt Nobel medalini buvisiga ko‘rsata olmay xunob bo‘lgan.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
