«Бегона қўл синдроми» нима?

Нэшвил неврологлари ҳаракатларимизни англаш учун жавоб берадиган мия зоналарини аниқлади. Бу ирода эркинлигини англаш учун кичик қадам эди. Republic нашри бу тадқиқот тафсилотларини келтиради.

Аввало ирода эркинлигининг мавжудми йўқми деган саволга аниқлик кирицак. Одамлар ҳаракатларнинг бевосита иштирокчисими ёки шунчаки пассив кузатувчиларми? Ушбу саволларга олимлар ҳали узоқ даврларгача жавоб тополмаслиги мумкин, бироқ улар секин-асталик билан ушбу жараёнга яқинлашиб бормоқда. Аввалига Вандербильт университети неврологлари одамларнинг ўз ҳаракатлари ва қарорларини қай даражада бошқара олишини аниқлашнини бошлади. Улар буни бегона қўл синдроми ва акинетик мутизм бўлган беморлар миясининг шикастланган жойини ўрганди.

Бегона қўл синдроми — мураккаб психоневрологик бузилиш. Ушбу синдромда битта ёки иккала қўл ҳам ўзича ҳаракатланади. Кўп ҳолларда ушбу касаллик эпилепсия хуружи билан кузатилади. Акинетик мутизмда эса ҳолат янада мураккаброқ кечади. Ушбу касалликни неврология жуда камдан-кам учрайдиган синдром сифатида тавсифлайди. Ушбу синдромда одам деярли гапирмайди ёки ҳаракатланмайди ёхуд ушбу қобилиятдан умуман маҳрум, бироқ жисмоний жиҳатдан на нутқий на ҳаракатда чегараланмаган. Маълумки, бундай касалликка чалинган кишилар атрофдаги оламни кузатиши, овоз манбаларини ишлаши ва умуман ҳаракат тушунчасини тлалигича сақлаши мумкин.

Шифокорлар аллақачон бегона қўл ва акинетик мутизм синдромлари бош миясининг шикастланиши билан боғлиқлигини белгилаган, бироқ конкрет сабаблари аниқланмаган. Вандербильт университети тадқиқотчилари бош мия шикастланиши акс этган барча тасвирларни йиғди. Ушбу тасвирлар ёрдамида улар бир вақтнинг ўзида фаоллаштирилган мия соҳаларининг харитасини тузиб чиқишди — миянинг бу соҳалари мия тармоқлари сифатида ҳам маълум. Агар неврологларга текширувга қадар шикастланиш тасодифий жойда пайдо бўлгандек туюлган бўлса, харита шикастланишлар доимо битта ва айнан мия тармоқларида жойлашганини белгилашга ёрдам берди.

Шундан сўнг тадқиқотчилар текширувдан олинган натижаларини миянинг вақтинчалик стимуляциясидан сўнг ҳаракатланишни йўқотган беморларнинг маълумотлар билан таққослади. Бу усул паст вольтли электродлардан ёки миянинг алоҳида қисмларининг вақтинчалик ўчиши учун йўналтирилган магнит майдонларидан фойдаланишга асосланади. Бундай усулда Паркинсон касали даволанади.

Кейинги таҳлилллар акинетик мутизм бўлган беморларда шикастланиш онгли ҳаракатланишда зарур бўлган миянинг олд чизиқ илдизида йиғилган. Ўз навбатида, бегона қўл синдромидан азият чекадиган инсонларда олимлар кўпинча шикастланишни чакка суяк-умуртқа ўтиш жойида аниқлашган. Миянинг ушбу қисми ўзини англаш ва жисмоний фаолликни бошқаради. Бироқ бош мия ярим шарининг энг кам ўрганилган, ўзини англашга жавоб берадиган қисмида олимлар деярли шикастланиш ўчоқларини топа олмади.

Тадқиқотчилар, шунингдек, онгли ҳаракат йўқолишига сабаб бўлувчи мия тармоқлари шикастланиш тармоқларига мос келишини аниқлади. Бу аниқланган мия тармоқлари ҳам онгли ҳаракат ва уларни бошқаришимизни англаш учун жавоб беришини тахмин этишимизга имкон беради. Шундай қилиб, олимлар миянинг айнан қайси ҳудуди ҳаракатларимизни англаш учун жавоб беришини тушуна бошлади.

Гарчи ушбу жараёнлар эркин ирода билан боғлиқ бўлса-да, янги тадқиқот инсон мияси барча ҳаракат ва қарорлар учун жавобгарликда мутлақо мустақил бўлиши мумкинлиги ҳақидаги саволга жавоб беришга уринмайди.

Райан Дарби, тадқиқот раҳбари

Бош мия фаолиятининг бузилиши кўп касалликларга, жумладан, дислексияга сабаб бўлади. Дислексия пайдо бўлишига сабаб худди бегона қўл ёки акинетик мутизм каби миянинг айрим қисмларида ўқиш ва ёзиш кўникмасининг бузилиши ҳисобланади. Кўпчилик одамларда битта кўзи яхшироқ кўради — ўнгақай ёки чапақайлик каби. Яхшироқ кўрадиган кўз пастроқ даражада кўрадиган кўзга нисбатан кўпроқ мия нейронлари билан боғланган. Дислексия синдромли кишиларда иккала кўз рецепторлари ҳам бир хил. Агар фотосигнал ҳар иккала кўзга туширилса, бош мия тасвирни қайси гуруҳ рецепторларига йўналтиришни танлолмайди, натижада англаш жараёни секин кечади. Дислексия бўлган беморлар ўқиш пайтида ҳарфларни адаштиришади (масалан, «д» ва «б» ҳарфларини).

Нэшвиллик Америка олимлари билан параллел равишда испаниялик тадқиқотчилар бош мия соҳасига оид яна бир тадқиқот ўтказди. Барселонадаги Наварра университети қошидаги IESE бизнес мактаби мутахассислари харид қилишда кўпроқ нима таъсир кўрсатишини аниқлашга қарор қилди. Маълум бўлишича, ҳаммаси катта ёки жуда кичик опциялар имконияти миқдорига боғлиқ экан.

«Ортиқча танлов» тушунчаси мавжуд. Бу тушунча орқали кўплаб муқобилла орасидаги танловда когнитив жараён бузилиши изоҳланади. Тадқиқотчиларни анчадан бери ортиқча миқдорда вариантларни танлашнинг нейробиологик механизмлари масаласи ўйлантиради. Бундай вазиятларда киши нимани ва қандай танлайди? Мия бунга қандай жавоб қайтаради?

Елена Реутская раҳбарлигидаги олимлар fMRT’дан фойдаланиб тажриба ўтказди. Тажрибада 19 киши қатнашди. Ҳар бир киши 6,12 ёки 24 хил табиат суратларидан бирини танлаш зарур эди, кейин танлаган тасвирларини чоп эицҳ учун финжон ёки футболка танлаш сўралди. fMRT текшируви вақтида неврологлар чизиқли тана ва олд чизиқ илдизларини диққат билан ўрганди — миянинг айнан шу соҳалари қарор қабул қиилишда объектив танловни баҳолаш учун жавоб беради.

12 сурат орасидан танлаган иштирокчилар учун танлов осонроқ бўлганлиги аниқланди. Олти ёки 24 кадрдан танлаган иштирокчиларга нисбатан уларда чизиқли тана ва олд чизиқ илдизи юқорироқ бўлган. Бу муаллифлар 12 рақами кўп миқдордаги танловда оптимал сон эканлиги ҳақида хулосага келишига сабаб бўлди. Тадқиқот муаллифлари 12 рақамини қарор қабул қилишнинг рационал аксиомаси деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини аниқлади. Бу рақам тажриба учун танланган. Шуниси муҳимки, охирги танлов предметнинг тавсифи ва инсон учун қандай аҳамиятга эга эканлиги билан боғлиқ.