«Anhor.uz» Фарғона водийсидаги уйларга қай тарзда сув келганини ўрганди. Қуйида мақола эътиборингизга ҳавола этилади.
Бир оила бир ойда ўртача 10 куб ёки 10 тоннага яқин сув сарфлайди. Уйингизга сув келмаслигини, яъни сув қувури йўқлиги ва сувни ташиб келтириш лозимлигини тасаввур қилиб кўринг - бу бир ойда 1000 челакдан ортиқроқ ёки бир кунда 33 челак сув дегани. Қишлоқда челак кўтариб кетаётган кишиларни кўрсангиз, демак бу уларнинг уйига сув келмаётганини ёки йўқлигини билдиради. Жаҳон банки маълумотларига кўра Ўзбекистонда аҳолининг ярмидан кўпроғи хавфсиз ичимлик сувига эга эмас ва фақат 17% аҳолигина сувдан кеча-кундуз фойдалана олади.
Наманган вилоятининг айрим қишлоқларида 2004 йилгача сувни ариқлардан ёки ҳовузлардан олишар эди. Бу сувни ичишарди, уни овқатга ва маиший эҳтиёжлар учун ишлатишарди. Иттифоқ даврида баъзи қишлоқларга водопровод ўтказилган эди, қудуқлар қазилганди, аммо вақт ўтиши билан бу иншоотлар яроқсиз ҳолатга келди ва одамлар ичимлик сувидан маҳрум бўлишди. Водоканал эса маблағ йўқлиги туфайли фаолиятини тўхтатди. Вилоятда «А» гепатити, диарея билан касалланишлар сони кўпайди, вабо ҳолатлари ҳам юз берди.
2004 йили «Ўзбекистоннинг қишлоқ жойларида сув таъминоти ва санитария» лойиҳаси билан умид пайдо бўлди ва сўнгра сув ҳам кириб келди. Швейцариянинг Тараққиёт ва ҳамкорлик агентлиги томонидан молиялаштириладиган лойиҳа ўз олдига хавфсиз ичимлик сувидан фойдаланишни кенгайтириш ҳамда санитария ва гигиена бўйича билимларни яхшилашни мақсад қилиб қўйди, бу ўз навбатида аҳолининг турмуш даражасини ва саломатлигини сифат жиҳатдан ошириши лозим эди.
Лойиҳанинг асосий афзалликларидан бири марказлаштирилмаган хизмат кўрсатишнинг янги моделини сув таъминоти ва санитария бўйича миллий дастурга бирлаштиришдан иборат. Бу сув қишлоқ жойларида яқин-атрофдаги қудуқдан чиқариб олинади ва уйларга Водоканал иштирокисиз, аммо кишиларнинг ўзларининг фаол иштирокида етказиб берилади.
Бу қандай амалга оширилади? Лойиҳанинг шартларидан бири – бу қудуқнинг мавжуд бўлишидир. Баъзи ҳолатларда кишилар пул йиғиб, биргаликда қудуқлар қазишди, баъзи бир қишлоқларда улар ташландиқ ҳолатда бўлса ҳам мавжуд эди. Ҳужжатларни лойиҳалаштириш, тайёрлаш, насослар, сув минораларини, тозалаш ва водопровод тизимларини ўрнатиш бўйича қолган барча ишлар Лойиҳа кўмагида ўтказилди.
Фуқароларнинг ўз-ўзини бошқарувчи органи ҳар ойда бадалларни йиғади, бу, хизмат кўрсатувчи ходимларнинг иш ҳақини ҳам қўшган ҳолда, нафақат сувни чиқариш ва келтириш бўйича харажатларни қоплайди, балки амортизацияга кетадиган маблағларни ажратиб қўйишга ҳам имкон беради. Агар алмаштириш, янгилаш ёки тузатиш зарурати туғилса, бу ажратиб қўйилган маблағлар ҳисобидан бажарилади. Барча ишлар кишиларнинг ўз-ўзини бошқарувчи органи томонидан амалга оширилади. Бу фаолияти мутлақо шаффоф махсус ташкил қилинган ННТ ёки маҳалла бўлиши мумкин. Бадалларни тўлаётган одамлар бу пуллар қаерга харж қилинишини билишади. Сифатли хавфсиз ичимлик сувининг бир кубометри – 3 минг сўм ёки бир ойда бир киши учун ҳисобланган шу сумманинг ўзи. Таққослаш учун – бир тоннага яқин сувни яқин-атрофдаги ариқдан машинада келтириш 150 минг сўм атрофида туради.
Лойиҳа доирасида умумий узунлиги 680 километр бўлган 35 та сув таъминоти тизими яратилди. Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятлари аҳолиси 14 йил ичида сифатли ичимлик суви билан таъминланди.
Аммо Ўзбекистонда ҳали ҳам сифатли, истеъмол қилишга яроқли ичимлик суви билан таъминланмаган ҳудудлар бор. Бу жойларда кишилар, жумладан болалар ҳамон ариқлардан, суви туриб қолган ҳовузлардан сув ичишларини тасаввур қилиш қийин.
Швейцариянинг «Ўзбекистоннинг қишлоқ жойларида сув таъминоти ва санитария» лойиҳаси бўйича мутахассис сув таъминоти йўлга қўйилган туманларда юқумли касалликлар сони сезиларли пасайгани ҳақида гапириб берди.
Асосий вазифаси юқоридаги вилоятларнинг мактабгача таълим ва ўқув массасаларида санитария шароитларини, билимлар ва кўникмаларни яхшилашга кўмаклашиш бўлган лойиҳанинг «Санитария ва гигиена» деб номланувчи таркибий қисмини амалга ошириш ҳам юқумли касалликларнинг пасайишига омил бўлди. Бу ўз ичига катта ёшлилар ва болалар ўртасида тушунтириш ишларини олиб бориш, таълим муассасаларини сув таъминот тизимига улаш, қўл ювгичларни ўрнатиш, хожатхоналарни қуришни ўз ичига олади.
Шуни ҳам айтиш керакки, лойиҳа кам харжли ва юқори санитария чидамлиликка эга экосан ҳожатхоналарини қуриш лойиҳасини ҳам илгари суради.
Мазкур лойиҳа тажрибаси олис нуқталарда жойлашган ва қўлбола материаллардан тайёрланган, сув таъминоти ва канализацияга эга бўлмаган учинчи тоифадаги жамоат ҳожатхоналарини таъмирлаш ва қайта қуриш дастури нуқтаи назаридан ҳам фойдали бўлади.
Давлат аҳолини ичимлик суви билан таъминлашга кўп бора эътибор қаратди. Бу ижтимоий муҳим соҳани йўлга соладиган бир қатор қонунчилик ҳужжатлари мавжуд.
Халқаро ташкилотлар ва молия институтлари Ўзбекистонда сифатли ичимлик сувига эга бўлиш муаммосини ҳал этиш учун анча маблағ ажратмоқда.
Аммо умум мамлакат миқёсида бу муаммо ҳали ҳам ечимини топган эмас. Швейцария ҳамкорлик бўйича бюросининг «Ўзбекистоннинг қишлоқ жойларида сув таъминоти ва санитария» лойиҳаси тажрибасига эътибор қаратиш фойдадан холи бўлмайди.
14 йил ичида унча катта бўлмаган лойиҳа фаолияти натижасида Фарғона, Андижон, Наманган ва Сирдарё вилоятларининг 24 та қишлоғида 160 минг киши сифатли ичимлик суви билан таъминланди, 687 км сув таъминоти тизимлари қуриб битказилди.
Асосийси кишиларнинг онги ўзгарди, улар келажакни ўйлаб амортизацияга тарифдан юқори пул тўлашмоқда, чунки агар ўзларининг сув таъминоти тизимларида бирор қисм ишдан чиқса ёки бузилса, тузатиш, созлаш ёки сотиб олиш учун маблағ доим бор бўлишини билишади. Кишилар ўзларининг пуллари қаёққа кетаётганини аниқ билишади ва асосийси буни ҳар доим кўра олишади. Буларнинг барча водоканал иштирокисиз амалга ошмоқда.
Модель катта харажатларни кўзда тутмайди. Сув таъминотини яратиш, қуриш учун киши бошига ўртача тахминан 60 АҚШ доллари тўғри келади. Шундан сўнг тариф бўйича ойлик тўловни амалга оширишнинг ўзи кифоя қилади.
Аммо 2018 йилнинг мартидан бошлаб кишилар давлат иштирокисиз ўз маблағлари ҳисобидан қурган нарсаларга водоканал ўз ҳуқуқларини олдинга сура бошлади. Шу ерда муҳим тузатишни айтиб ўтамиз – водоканал сувни, бу хоҳ уйдаги водопровод ёки хоҳ уй яқинидаги колонка бўлсин, аҳолига етказиб берганлик учун ҳақ олади. Содда қилиб айтганда – сув бепул, фақат сувни етказиб бериш пуллик. Шу сабабли водоканалнинг ёки Мажбурий ижро бюроси вилоят бўлимининг эътирозлари мантиқсиз ва тушунарсиз.
Шубҳасиз лойиҳа томонидан ишлаб чиқилган моделнинг муҳим ўзига хослиги шундаки, бунда қишлоқ жамоасининг ўзи сув тизимини бошқаришидан ташқари, қишлоқ аҳолиси билан «хизматлар учун тарифлар»ни ишлаб чиқади ва ўрнатади. У тизимнинг нафақат жорий истеъмол харажатларини (электр, кичикроқ техник хизмат кўрсатиш ва ҳ.к.) қоплайди, балки сармояларнинг амортизация қийматини ҳам ўз ичига олади. Бу банклардан кредит олишда катта ютуқ ҳисобланади, чунки қишлоқлар кредитни қайтара олишини билдиради.
Шубҳасиз, лойиҳа ичимлик суви танқис бўлган бошқа минтақаларда ҳам қўллаш мумкин бўлган ижобий натижаларга эришди. Нега энди Президентинг «Ўзбекистон республикаси вазирлар Маҳкамаси қошида ичимлик сувидан фойдаланишни назорат қилиш бўйича Давлат инспекцияси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги Қарорини бажаришга кўмаклашиш учун бу моделни татбиқ этиш керак эмас экан? Шу савол билан биз лойиҳа раҳбари Оливье Нормaндга мурожаат қилдик.
- Бу моделни бошқа қишлоқларга ҳам татбиқ этиш учун (улар Ўзбекистонда етарлича кўп) икки томонлама ҳамкорлик имкониятлари доирасидан чиқадиган молиявий захираларни ишга солиш керак. Таклиф этилаётган сув таъминоти тизимларини бошқаришнинг жамоа модели сув манбалари мавжуд бўлган бошқа минтақаларда ҳам қўлланилиши мумкин. Биз бу Ўзбекистоннинг кўплаб қишлоқ жойлари учун тоза сувга эга бўлиш имкониятига бўлган долзарб эҳтиёжига жавоб бера олади деб ҳисоблаймиз.
Тажриба Фарғона водийсида ва қисман Сирдарё вилоятида, шунингдек қўшни мамлакатларда муваффақиятли оммалаштирилди. Ҳа, у аввалгидек ўз чекловларига эга, аммо биз бу моделнинг яшаш қобилиятини исботлаш учун омма аллақачон мавжуд деб биламиз.
Модель унча қиммат эмас – одам бошига 60 АҚШ долларидан тўғри келади. Аммо 5 000 киши яшайдиган қишлоқда бу 30 000 АҚШ долларини ташкил қилади.
Ўзбекистон томонидан, айниқса Уй-жой ва коммунал хўжалиги вазирлиги ва маҳаллий ҳокимиятлар томонидан модель қўллаб-қувватланмоқда. Шу билан бирга моделнинг кенг кўламли оммалаштирилиши мақбул шароитларни талаб қилди. Агар модель тўлиқ қабул қилинадиган бўлса, Ҳукумат шундай муҳитни яратиши мумкин. Биз ҳаммамиз қишлоқ жойларида маҳаллий тижорат банклари томонидан молиялаштирилган уй-жой қурилиши дастури ҳақида биламиз. Нима учун ичимлик суви таъминоти тизимлари билан худди шунга ўхшаш нарсани қилиш мумкин эмас? Биз бу давлат бюджетидаги молиявий юкни камайтиради ва аҳолининг молиявий масъулиятини оширади, деб ҳисоблаймиз. Банклар йирик молиявий оқимларни сафарбар қилишлари, Тараққиёт банклари эса буни мақбул фоиз ставкаларида амалга оширишлари мумкин. Бу таклиф қилинаётган моделни мамлакатнинг у фойдали бўлиши мумкин барча ҳудудида оммалаштириш учун ечим бўла оларди.
Агар бу каби схема ишлаб чиқилса, у ҳолда лойиҳа гуруҳи сувга эҳтиёжи бор қишлоқлар учун уларга молиялаштириш ҳақида ўз илтимосларини шакллантиришлари ва ҳаққоний тарифни яратишга кўмаклашиш учун маслаҳатчилар сифатида жалб қилинган бўлар эди. Бу иккала томонга ҳам қишлоқларнинг эҳтиёжларини қондириш ва кредитни қайтиришга имкон беради.
Изоҳ (0)