Марказий Осиёда Афғонистон омили анъанавий равишда минтақавий хавфсизлик билан боғлаб келинади, бироқ унинг минтақа давлатлари иқтисодиётига таъсири ҳам сезиларли эканлигини эътироф этиш лозим. Иқтисодий тадқиқотлар маркази эксперти Рустам Маҳмудов шу ҳақда фикр юритади.
Бу айниқса 2001 йилда толиблар ҳокимияти ағдарилганидан сўнг яққол намоён бўлди ва мамлакат минтақага бир йўла икки муҳим йўналишда иқтисодий таъсир кўрсата бошлади. Биринчи галда 2010 йилгача нисбатан барқарорликка эришилгани, у ёки бу даражада мустаҳкам фуқаровий маъмуриятларнинг тузилиши Марказий Осиёнинг умумий инвестициявий муҳитини тубдан яхшилади.
Хусусан, Афғонистонда хавфсизлик билан боғлиқ вазиятнинг ўнгланиши Ўзбекистон, Қозоғистон ва Туркманистонга инвестициялар соҳасида ижобий акс этди. Чет эллик инвесторлар ушбу мамлакатларга, биринчи галда, табиий ресурсларни қазиб олиш, қайта ишлаш ва транспортда етказиш, тайёр маҳсулотлар яратиш бўйича лойиҳаларга ўнлаб миллиард доллар киритди.
Бунга қўшимча равишда, Афғонистон йирик савдо-иқтисодий шерикка айланди. Мамлакат бозорига маҳсулотлар ва хизматлар экспорти минтақа давлатлари ташқи иқтисодий сиёсати диверсификацияси учун муҳим омил ва валюта даромадлари манбаига айланди.
Масалан, Ўзбекистоннинг жанубий қўшниси билан товар айланмаси 2012 йилда салкам 1,1 миллиард долларни ташкил этди. Бундан Ўзбекистон ҳиссасига 1,073 миллиард, Афғонистонга эса атиги 0,8 миллион доллар тўғри келди. Афғонистоннинг Ўзбекистон умумий товар айланмасидаги ҳиссаси 4,1 фоизни ташкил этди. Афғон бозорига асосан электр энергияси, нефть маҳсулотлари, кимёвий ўғитлар ва мева-сабзавот етказиб берилди.
Афғонистон иқтисодий ўсиши ва бунинг натижаси ўлароқ, Марказий Осиё давлатларидан импортга эҳтиёжнинг ортишига, шубҳасиз, мамлакат бюджетини шакллантирган Ғарб ҳомийларининг молиявий кўмаги, шунингдек, уларнинг ҳарбий йўналишдаги харажатлари асосий сабаб бўлди.
Буни Афғонистон давлат бюджети тизимида ҳам бемалол кўриш мумкин. Масалан, 7,794 миллиард долларга тенг бўлган 2014—2015 йиллар бюджетида ташқи ёрдамга 5,311 миллиард доллар (салкам 71 фоиз), ички даромадларга эса атиги 2,483 миллиард доллар (29 фоиз) тўғри келди. Шундай ҳолат 2017 йил бюджетида ҳам сақланиб қолди.
Биргина Қўшма Штатларнинг ўзи 2001 йилдан бери Афғонистонга тўғридан-тўғри ёрдам учун 113 миллиард доллар сарфлади. Бу Америка Иккинчи жаҳон урушидан сўнг Маршалл режаси бўйича бутун Европага кўрсатган жами кўмакдан ҳам кўп. АҚШ Афғонистонда жами салкам 1 триллион доллар харажат қилди.
Бироқ Афғонистоннинг «олтин даври» ортда қолганга ўхшайди ва бу энг камида унинг Марказий Осиё давлатлари билан савдо айланмаси суръатлари сусайишига олиб келиши мумкин. Хорижий сармояларнинг камайиши, қўшинлар олиб чиқиб кетилишидан ташқари, муҳожирликнинг кескин ортиши ҳам иқтисоддаги муаммоларнинг бевосита омилига айланди. Греция манбаларига кўра, 2015 йили мамлакатга денгиз орқали етиб келган афғон қочоқлари сони бўйича фақат сурияликлардан ортда қолган.
Афғонистоннинг иқтисодий муаммолари АҚШнинг янги маъмурияти Эрон билан сиёсий-иқтисодий муносабатларни таранглаштиришни режалаштираётгани туфайли янада газак олиши мумкин. Чунки ушбу мамлакат Кобулнинг энг муҳим иқтисодий шерикларидан бири ҳисобланади.
Шу боис 2017—2018 йилларда Афғонистон мавзуси яна Марказий Осиё мамлакатлари ташқи сиёсий стратегияси кун тартибининг биринчи қаторига чиқиши мумкин. Бундан минтақавий ташкилотлар, биринчи галда Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ҳам истисно эмас. Афғонистон ШҲТга Покистон ва Ҳиндистон аъзо бўлиши кутилаётгани сабабли яқин келажакда ҳудудий, ички муаммога айланади.
«Дарё»нинг Telegram’даги расмий канали — @toshqindaryo’га аъзо бўлинг!
Изоҳ (0)