Turkiya 2002-yili F-35 dasturiga to‘laqonli a’zo sifatida qo‘shildi. Dastlabki 8 ta hamkor davlatdan biri hisoblangan mamlakat Level-3 statusiga ega bo‘ldi. Bu esa turklarni ishlab chiqarish, yetkazib berish zanjiri va texnologik transferda muhim ishtirokchiga aylantirdi. Anqara qiruvchi loyihasiga qariyb 1.4 milliard dollar sarmoya kiritgan. Mamlakatning 10 dan ortiq kompaniyasi, xususan Turkish Aerospace Industries (TAI), ASELSAN, ROKETSAN va Alp Aviation kabilar 1000 dan ziyod komponentlarni ishlab chiqarish zanjiridan joy oldi.
Turkiya dastlab 100 ta F-35A modelini xarid qilishni rejalashtirgan edi. Ularning oltitasi ishlab chiqarilgan bo‘lsa-da, yetkazib berilmadi. Bunga Erdo‘g‘onning Rossiyadan S-400 havo mudofaa tizimlarini sotib olish qarori sabab. Vashington xavfsizlik omilini ro‘kach qilib, 2019-yilda Anqarani dasturdan chiqarib yubordi. Ammo Tramp Oq uyga qaytgach, bu masala ikki davlat rahbarlari darajasida muhokama qilina boshladi. Jumladan Erdo‘g‘on bu mavzuga AQSH prezidenti bilan inauguratsiyadan keyingi ilk telefon suhbatida to‘xtalib o‘tdi.
Anqara F-35 dasturiga qaytmoqchi bo‘layotganini Xoqon Fidan ham tasdiqladi. Turkiya tashqi ishlar vaziri CNN Turk telekanaliga bergan intervyusida “biz allaqachon ayrim huquqlarga ega bo‘lganmiz, yana ayrimlariga erishishimiz kerak”, deya ta’kidladi. Breaking Defense nashri bilan suhbatlashgan tahlilchilaga ko‘ra, turklar dasturga qaytishi mumkin. Ammo bu yo‘lda jiddiy to‘siqlar bor.
“Prezidentlar Erdo‘g‘on va Tramp o‘rtasida mustahkam shaxsiy munosabat bor. Trampning pragmatik siyosiy yondashuvi sabab Turkiya rasmiylari bu muloqotni yangi imkoniyat sifatida ko‘ryapti”, degan Atlantika Kengashi huzuridagi Scowcroft Yaqin Sharq xavfsizligi tashabbusi katta ilmiy xodimi Ali Bakir.
Uning fikricha, Tramp Turkiya bilan aloqalarni tiklashni istasa, S-400 tizimlari sabab 2020-yilda joriy etilgan CAATSA sanksiyalarini aylanib o‘tish mumkin. Ammo u ba'zi to‘siqlar borligidan ogohlantirdi.
“Ayrim xorijiy davlatlar, xususan Isroil, AQSH-Turkiya aloqalariga xalaqit berishga urinishi mumkin, shuningdek Kongress ham Anqaraga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishi ehtimoli bor”, degan u.
Hudson instituti tahlilchisi Jan Kasapog‘li ham Turkiyaning F-35 dasturiga qaytishini “ehtimoliy variant” deb hisoblaydi. Biroq Abu Dabidagi Trends Research & Advisory tadqiqot markazi eksperti Serhat Shuha Chubukchuog‘lu bunga shubha bilan qaraydi. Uning fikricha, Turkiya sanksiyalar bekor qilinmaguncha dasturga qayta olmaydi.
“Bu sanksiyalarni bekor qilish uchun prezident qarori yetarli emas. Kongress ham rozilik bildirishi kerak. Turkiya S-400 tizimlarini sotib olganda, har ikki partiya ham bunga qarshi chiqqan edi. Agar shuni inobatga olsak, bu juda katta muammo bo‘ladi,” – dedi u.
Ekspertlar, agar Turkiya chindan ham F-35 dasturiga qaytmoqchi bo‘lsa, avvalo ikki asosiy muammoni hal qilishi kerakligini ta'kidladi. Gap S-400 tizimlarining Turkiya hududida mavjudligi hamda CAATSA (Amerika Qo‘shma Shtatlari raqiblariga sanksiyalar orqali qarshi turish to‘g‘risidagi qonun) doirasida qo‘llangan qattiq sanksiyalar haqida bormoqda.
Turkiya S-400 tizimlarini Trampning birinchi prezidentlik muddatida sotib olgan. Vashington samolyot sirlari rus razvedkasi qo‘liga tushishi mumkinligini da'vo qilib, Anqaraga qarshi choralar ko‘rdi.
“F-35 samolyoti Rossiyaning razvedka tizimlari bilan bir hududda bo‘la olmaydi. Chunki ular F-35 ning eng ilg‘or imkoniyatlarini o‘rganishga xizmat qilishi mumkin,” deyilgandi Oq uy bayonotida.
AQSH Davlat departamenti rasmiysi esa 2019-yili bu muammoni hal etish uchun turklar S-400 tizimidan voz kechishi kerakligini aytgandi. Biroq Rossiya bunday qarorni qo‘llab-quvvatlashi noma’lum.
Chubukchuog‘lu, Agar Rossiya tizimlarni qaytarib olishni istamasa, muqobil variant taklif qildi. Unga ko‘ra, tizimlarni Hindiston kabi uchinchi davlatga ko‘chirish mumkin. Ammo bu uchun ham Moskvaning roziligini talab qiladi.
2020-yilli Turkiyaning Defense Industries Presidency mudofaa agentligi CAATSA qonuni doirasida nishonga olindi. Shundan so‘ng Qo‘shma Shtatlar tashkilotga har qanday eksport litsenziyalarini to‘xtatdi. Ali Bakir CAATSA sanksiyalarini bekor qilish Anqara uchun strategik vazifa ekanini ta'kidladi.
“Sanksiyalarni olib tashlash orqali Turkiya mudofaa kompaniyalari 20 milliard dollarlik ehtiyot qismlari va harbiy texnologiyalarni sotib olishi mumkin bo‘ladi. Bu nafaqat F-35 balki boshqa ilg‘or texnologiyalarni ham o‘z ichiga oladi”, degan u.
KAAN haqida nima deyish mumkin?
Turkiya o‘zining mahalliy beshinchi avlod qiruvchi samolyoti — KAAN ustida ish olib boryapti. Turkish Aerospace kompaniyasi bosh direktori Mehmet Demiroglu ushbu samolyot havo kuchlariga 2029-yilda topshirilishi kutilayotganini bildirdi. Turkiya bu loyihani xalqaro darajaga olib chiqmoqchi.
Dasturga Ozarbayjon, Pokiston, Ukraina va Saudiya Arabistoni kabi davlatlar qiziqish bildirgan. Ammo hozircha rasmiy sheriklar yo‘q. Kasapog‘lining fikricha, KAAN dasturi F-35 qiruvchisiga raqobatchi emas, balki uni to‘ldiruvchi loyiha bo‘lishi mumkin:
“Turkiya F-35 orqali beshinchi avlod tajribasini qo‘lga kiritadi va buni KAAN loyihasida qo‘llaydi. Shuningdek, F-35lar bilan qurollangach, Turkiya havo kuchlarida to‘rtinchi avlod samolyotlariga qaramlik qolmaydi”.
Ali Bakir ham KAAN va F-35 o‘rtasida sinergiya borligiga ishora qildi.
“Agar Turkiya AQSH bilan kelishuvga erishib, F-35 dasturiga qaytsa, bu KAAN loyihasining tezlashishiga yordam beradi. Boisi turk kompaniyalari ehtiyot qismlar va texnologiyalarni sotib olish, tahlil qilish huquqiga ega bo‘ladi, Amerika kompaniyalari esa bu hamkorlikdan moliyaviy foyda ko‘radi”, degan tahlilchi.
Turklarning Suriyada ta'siri oshib borayotganidan xavotirlangan Isroil bunga qarshi chiqishga harakat qilmoqda. Tel-Aviv Anqara “beshinchi avlod samolyotlari”ga ega chiqsa, mintaqada kuchlar balansi o‘zgarishi mumkin deb hisoblaydi.
Izoh (0)