Туркия 2002 йили F-35 дастурига тўлақонли аъзо сифатида қўшилди. Дастлабки 8 та ҳамкор давлатдан бири ҳисобланган мамлакат Level-3 статусига эга бўлди. Бу эса туркларни ишлаб чиқариш, етказиб бериш занжири ва технологик трансферда муҳим иштирокчига айлантирди. Анқара қирувчи лойиҳасига қарийб 1.4 миллиард доллар сармоя киритган. Мамлакатнинг 10 дан ортиқ компанияси, хусусан Turkish Aerospace Industries (TAI), ASELSAN, ROKETSAN ва Аlp Aviation кабилар 1000 дан зиёд компонентларни ишлаб чиқариш занжиридан жой олди.
Туркия дастлаб 100 та F-35А моделини харид қилишни режалаштирган эди. Уларнинг олтитаси ишлаб чиқарилган бўлса-да, етказиб берилмади. Бунга Эрдўғоннинг Россиядан S-400 ҳаво мудофаа тизимларини сотиб олиш қарори сабаб. Вашингтон хавфсизлик омилини рўкач қилиб, 2019 йилда Анқарани дастурдан чиқариб юборди. Аммо Трамп Оқ уйга қайтгач, бу масала икки давлат раҳбарлари даражасида муҳокама қилина бошлади. Жумладан, Эрдўғон бу мавзуга АҚШ президенти билан инаугурациядан кейинги илк телефон суҳбатида тўхталиб ўтди.
Анқара F-35 дастурига қайтмоқчи бўлаётганини Хоқон Фидан ҳам тасдиқлади. Туркия ташқи ишлар вазири CNN Турк телеканалига берган интервьюсида “биз аллақачон айрим ҳуқуқларга эга бўлганмиз, яна айримларига эришишимиз керак”, дея таъкидлади. Breaking Defense нашри билан суҳбатлашган таҳлилчилага кўра, турклар дастурга қайтиши мумкин. Аммо бу йўлда жиддий тўсиқлар бор.
“Президентлар Эрдўғон ва Трамп ўртасида мустаҳкам шахсий муносабат бор. Трампнинг прагматик сиёсий ёндашуви сабаб Туркия расмийлари бу мулоқотни янги имконият сифатида кўряпти”, деган Атлантика Кенгаши ҳузуридаги Scowcroft Яқин Шарқ хавфсизлиги ташаббуси катта илмий ходими Али Бакир.
Унинг фикрича, Трамп Туркия билан алоқаларни тиклашни истаса, S-400 тизимлари сабаб 2020 йилда жорий этилган CAATSA санкцияларини айланиб ўтиш мумкин. Аммо у баъзи тўсиқлар борлигидан огоҳлантирди.
“Айрим хорижий давлатлар, хусусан Исроил, АҚШ-Туркия алоқаларига халақит беришга уриниши мумкин, шунингдек Конгресс ҳам Анқарага нисбатан салбий муносабатда бўлиши эҳтимоли бор”, деган у.
Hudson институти таҳлилчиси Жан Касапоғли ҳам Туркиянинг F-35 дастурига қайтишини “эҳтимолий вариант” деб ҳисоблайди. Бироқ Абу Дабидаги Trends Research&Advisory тадқиқот маркази эксперти Серҳат Шуҳа Чубукчуоғлу бунга шубҳа билан қарайди. Унинг фикрича, Туркия санкциялар бекор қилинмагунча дастурга қайта олмайди.
“Бу санкцияларни бекор қилиш учун президент қарори етарли эмас. Конгресс ҳам розилик билдириши керак. Туркия S-400 тизимларини сотиб олганда, ҳар икки партия ҳам бунга қарши чиққан эди. Агар шуни инобатга олсак, бу жуда катта муаммо бўлади”, деди у.
Экспертлар, агар Туркия чиндан ҳам F-35 дастурига қайтмоқчи бўлса, аввало икки асосий муаммони ҳал қилиши кераклигини таъкидлади. Гап S-400 тизимларининг Туркия ҳудудида мавжудлиги ҳамда CAATSA (Америка Қўшма Штатлари рақибларига санкциялар орқали қарши туриш тўғрисидаги қонун) доирасида қўлланган қаттиқ санкциялар ҳақида бормоқда.
Туркия S-400 тизимларини Трампнинг биринчи президентлик муддатида сотиб олган. Вашингтон самолёт сирлари рус разведкаси қўлига тушиши мумкинлигини даъво қилиб, Анқарага қарши чоралар кўрди.
“F-35 самолёти Россиянинг разведка тизимлари билан бир ҳудудда бўла олмайди. Чунки улар F-35 нинг энг илғор имкониятларини ўрганишга хизмат қилиши мумкин,” дейилганди Оқ уй баёнотида.
АҚШ Давлат департаменти расмийси эса 2019 йили бу муаммони ҳал этиш учун турклар S-400 тизимидан воз кечиши кераклигини айтганди. Бироқ Россия бундай қарорни қўллаб-қувватлаши номаълум.
Чубукчуоғлу, Агар Россия тизимларни қайтариб олишни истамаса, муқобил вариант таклиф қилди. Унга кўра, тизимларни Ҳиндистон каби учинчи давлатга кўчириш мумкин. Аммо бу учун ҳам Москванинг розилигини талаб қилади.
2020 йилли Туркиянинг Defense Industries Presidency мудофаа агентлиги CAATSA қонуни доирасида нишонга олинди. Шундан сўнг Қўшма Штатлар ташкилотга ҳар қандай экспорт лицензияларини тўхтатди. Али Бакир CAATSA санкцияларини бекор қилиш Анқара учун стратегик вазифа эканини таъкидлади.
“Санкцияларни олиб ташлаш орқали Туркия мудофаа компаниялари 20 миллиард долларлик эҳтиёт қисмлари ва ҳарбий технологияларни сотиб олиши мумкин бўлади. Бу нафақат F-35 балки бошқа илғор технологияларни ҳам ўз ичига олади”, деган у.
КААN ҳақида нима дейиш мумкин?
Туркия ўзининг маҳаллий бешинчи авлод қирувчи самолёти — КААN устида иш олиб боряпти. Turkish Aerospace компанияси бош директори Меҳмет Демироглу ушбу самолёт ҳаво кучларига 2029 йилда топширилиши кутилаётганини билдирди. Туркия бу лойиҳани халқаро даражага олиб чиқмоқчи.
Дастурга Озарбайжон, Покистон, Украина ва Саудия Арабистони каби давлатлар қизиқиш билдирган. Аммо ҳозирча расмий шериклар йўқ. Касапоғлининг фикрича, КААN дастури F-35 қирувчисига рақобатчи эмас, балки уни тўлдирувчи лойиҳа бўлиши мумкин:
“Туркия F-35 орқали бешинчи авлод тажрибасини қўлга киритади ва буни КААN лойиҳасида қўллайди. Шунингдек, F-35лар билан қуроллангач, Туркия ҳаво кучларида тўртинчи авлод самолётларига қарамлик қолмайди”.
Али Бакир ҳам КААN ва F-35 ўртасида синергия борлигига ишора қилди.
“Агар Туркия АҚШ билан келишувга эришиб, F-35 дастурига қайтса, бу КААN лойиҳасининг тезлашишига ёрдам беради. Боиси турк компаниялари эҳтиёт қисмлар ва технологияларни сотиб олиш, таҳлил қилиш ҳуқуқига эга бўлади, Америка компаниялари эса бу ҳамкорликдан молиявий фойда кўради”, деган таҳлилчи.
Туркларнинг Сурияда таъсири ошиб бораётганидан хавотирланган Исроил бунга қарши чиқишга ҳаракат қилмоқда. Тель-Авив Анқара “бешинчи авлод самолётлари”га эга чиқса, минтақада кучлар баланси ўзгариши мумкин деб ҳисоблайди.
Изоҳ (0)