O‘zbekistonda chigit ekish mavsumi davom etmoqda. Bu yil 100 ming gektar yerga tajriba tariqasida chet eldan keltirilgan navlar ekiladi. Ular qancha hosil berishi mumkin? Keyinchalik bu urug‘larga bog‘lanib qolmaslik uchun qanday chorlar ko‘rish kerak? Bir paytlar dunyoga dong‘i ketgan o‘zbek paxtachilik maktabi bugun qay ahvolda?
“Daryo” muxbiri O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Genomika va bioinformatika markazi direktori, professor Zabardast Bo‘riyev bilan suhbatlashdi.
“O‘zbekiston prezidentining 2023-yil 15-dekabrdagi qaroriga muvofiq, bu yil 10 foiz paxta maydonlariga chet el urug‘lari ekilmoqda. Buni tadbirkorlar, klasterlar va hatto xorijlik sarmoyadorlar ham bir necha yillardan beri kutishayotgan edi. Paxtachilikda yuz yildan ortiq tajribaga ega o‘zbek dehqonlari uchun chet el urug‘lari nima uchun kerak bo‘lib qoldi?
Hamma gap ana shu tajribaga ishonib qolinganlikda. Bir paytlar O‘zbekistonga kelib, tajriba o‘rgangan xitoyliklar bugungi kunda gektaridan 70-80 sentnergacha hosil olishmoqda. Bizda esa o‘rtacha hosildorlik 30-32 sentner. 40 sentner hosil ko‘targan fermerga avtomobil sovg‘a qilamiz, vaholanki, dunyo o‘lchovlarida bu ancha past ko‘rsatkich hisoblanadi.
Bizda hosildorlikning pastligiga yana bir qancha sabablar bor, bular: yoz oylarida haroratning haddan ortiq ko‘tarilib ketishi, suv tobora kamayib borayotgani, eski agrotexnologiyalarning qo‘llanishi, sho‘rlanish darajasining yuqoriligi, ayrim klasterlar bilan fermerlar o‘rtasidagi munosabatlarning yaxshi emasligi...
Paxtachilikdan daromad olish uchun ilmiy yondashuv zarur. Bir qarashda oddiy tuyulgan tomchilatib sug‘orishning ham o‘z ilmi bor. Uni tushunadigan mutaxassislar esa yetishmaydi. Ko‘pgina hududlarda tomchilatib sug‘orishdan bir yil foydalanib ko‘rishgan, shunda ham talablarga rioya etilmagan, kuzga borib esa “bu usul to‘g‘ri kelmas ekan, oddiy sug‘organimda ko‘p hosil olardim” degan xulosaga borishadi. Agar bu jarayonga ilmiy yondashilganda edi, juda yaxshi ko‘rsatkichlarga erishgan bo‘lardik.
Bugungi kunda suv tanqisligi jiddiy muammoga aylandi. Paxtani 4-5 marta sug‘orishdan tashqari, sho‘r yuvishga juda ko‘p suv sarflaymiz. Farg‘ona vodiysidan tortib, Qoraqalpog‘istongacha, ayrim hududlarda uch martagacha sho‘r yuvishga to‘g‘ri keladi, aks holda paxta o‘smaydi.
Shu sababdan so‘nggi yillarda markazimizda tola sifatini yaxshilash, qurg‘oqchilikka va sho‘rga chidamli navlar yaratish bilan shug‘ullandik. Natijada “Matonat-1”, “Matonat-2” kabi noyob navlar dunyoga keldi. Bu navlarni bir marta sug‘orish kifoya. Suv tanqisligining yechimlaridan biri tejamkor texnologiyalarni qo‘llash bo‘lsa, ikkinchi yechimi ilmiy yondashuv.
Xitoydan keltirilgan urug‘ haqida gapiradigan bo‘lsak – u GMO texnologiyasi yordamida olingan. Shu sababli o‘zimizning urug‘larga aralashib ketmasligi uchun izolyatsiya masalasiga jiddiy e’tibor qaratildi. Hozir har bir viloyatga 7-8 ming gektardan ekilmoqda. Tajriba tariqasida har xil maydonlar tanlandi – sho‘rli-sho‘rsiz, sersuv-suvsiz. Xo‘p, shu urug‘ni ekkanimiz bilan 70 sentner hosil olamizmi?
Agar kerakli agrotexnologiyalar qo‘llanmasa – yo‘q, ololmaymiz. O‘sha urug‘larni ekish uchun Xitoydan maxsus seyalkalar olib kelindi. Plyonka ostiga maxsus shlanglarini qo‘ygan holda ekilmoqda. Bu ham hali hammasi emas. Xitoy agrotexnologiyasiga ko‘ra, ko‘chatlar soni bir gektarga bizdagiga nisbatan 2-3 baravar ko‘p bo‘ladi, o‘g‘it esa stimulyatorlarni qo‘llash orqali tayyorlanadi. Bu juda zamonaviy usul hisoblanadi. Sirdaryoda erkin iqtisodiy hududlardan birida xitoyliklar bizning urug‘lardan o‘z agrotexnologiyalarini qo‘llagan holda 63-68 sentnergacha hosil olishga muvaffaq bo‘lishdi.
Aslida, urug‘chilik ham biznes, biznes bo‘lgandayam katta biznes. O‘zbekistonda chigit narxi 2 dollar atrofida. Xitoyda 7 dollar. Lekin bizga 4,5-5 dollardan berishyapti. Maqsad – bozorga kirish. Shu sababdan olimlarimiz keyinchalik Xitoy urug‘lariga bog‘lanib qolmaslik ustida ham bosh qotirishmoqda.
Turkiyada urug‘chilik bilan xususiy kompaniyalar shug‘ullanadi, shu sababdan raqobat rivojlanadi. Butun dunyoda ham shunday. Ammo bizda uzoq yillar davomida “Paxtasanoat” degan tashkilot monopolist sifatida yangiliklarga to‘g‘onoq bo‘lib keldi. Hozir klasterlar yaxshi samara bermoqda, ammo ularning orasida ham nopok ishlayotganlari uchrab turadi. Hatto 2022-yil hosili uchun pul to‘lamagan klasterlar bor...
Ayrim tumanlarda paxta o‘rniga poliz mahsulotlari ekish, bog‘ yaratish yo‘lga qo‘yildi, bu yaxshi, lekin hamma joyda ham birdek samara bermaydi. Misol uchun, Yangiyo‘l tumanida yana paxta ekila boshladi. Sababi paxta – fermerlarimiz uchun eng qulay ekin turi. Uni ekish, yetishtirish, sotish va qayta ishlash uchun infratuzilma yaratilgan. Keyingi yillarda sohaga katta mablag‘ ajratilmoqda.
Tekstil kompaniyalari soni ko‘paydi. Ma’lumotlarga ko‘ra, tekstil sanoatida 570 kishi mehnat qilmoqda. Ip-kalavamizning tannarxi jahondagi narxlardan ancha arzon – bu qo‘shimcha imkoniyatlar degani. Agar biz paxtachilikka yuqorida aytilganidek, ilm bilan to‘g‘ri yondashsak va kutilganidek hosil olishni yo‘lga qo‘ysak, paxta dalalarini yanada qisqartirish, daromadni esa oshirib borish mumkin bo‘ladi. Kamida 15 milliard dollarlik mahsulot ishlab chiqarish, yana 500 mingta ish o‘rni yaratish imkoni mavjud”, — deydi Zabardast Bo‘riyev.
Izoh (0)