Ўзбекистонда чигит экиш мавсуми давом этмоқда. Бу йил 100 минг гектар ерга тажриба тариқасида чет элдан келтирилган навлар экилади. Улар қанча ҳосил бериши мумкин? Кейинчалик бу уруғларга боғланиб қолмаслик учун қандай чорлар кўриш керак? Бир пайтлар дунёга донғи кетган ўзбек пахтачилик мактаби бугун қай аҳволда?
“Дарё” мухбири Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Геномика ва биоинформатика маркази директори, профессор Забардаст Бўриев билан суҳбатлашди.
“Ўзбекистон президентининг 2023 йил 15 декабрдаги қарорига мувофиқ, бу йил 10 фоиз пахта майдонларига чет эл уруғлари экилмоқда. Буни тадбиркорлар, кластерлар ва ҳатто хорижлик сармоядорлар ҳам бир неча йиллардан бери кутишаётган эди. Пахтачиликда юз йилдан ортиқ тажрибага эга ўзбек деҳқонлари учун чет эл уруғлари нима учун керак бўлиб қолди?
Ҳамма гап ана шу тажрибага ишониб қолинганликда. Бир пайтлар Ўзбекистонга келиб, тажриба ўрганган хитойликлар бугунги кунда гектаридан 70-80 центнергача ҳосил олишмоқда. Бизда эса ўртача ҳосилдорлик 30-32 центнер. 40 центнер ҳосил кўтарган фермерга автомобиль совға қиламиз, ваҳоланки, дунё ўлчовларида бу анча паст кўрсаткич ҳисобланади.
Бизда ҳосилдорликнинг пастлигига яна бир қанча сабаблар бор, булар: ёз ойларида ҳароратнинг ҳаддан ортиқ кўтарилиб кетиши, сув тобора камайиб бораётгани, эски агротехнологияларнинг қўлланиши, шўрланиш даражасининг юқорилиги, айрим кластерлар билан фермерлар ўртасидаги муносабатларнинг яхши эмаслиги...
Пахтачиликдан даромад олиш учун илмий ёндашув зарур. Бир қарашда оддий туюлган томчилатиб суғоришнинг ҳам ўз илми бор. Уни тушунадиган мутахассислар эса етишмайди. Кўпгина ҳудудларда томчилатиб суғоришдан бир йил фойдаланиб кўришган, шунда ҳам талабларга риоя этилмаган, кузга бориб эса “бу усул тўғри келмас экан, оддий суғорганимда кўп ҳосил олардим” деган хулосага боришади. Агар бу жараёнга илмий ёндашилганда эди, жуда яхши кўрсаткичларга эришган бўлардик.
Бугунги кунда сув танқислиги жиддий муаммога айланди. Пахтани 4-5 марта суғоришдан ташқари, шўр ювишга жуда кўп сув сарфлаймиз. Фарғона водийсидан тортиб, Қорақалпоғистонгача, айрим ҳудудларда уч мартагача шўр ювишга тўғри келади, акс ҳолда пахта ўсмайди.
Шу сабабдан сўнгги йилларда марказимизда тола сифатини яхшилаш, қурғоқчиликка ва шўрга чидамли навлар яратиш билан шуғулландик. Натижада “Матонат-1”, “Матонат-2” каби ноёб навлар дунёга келди. Бу навларни бир марта суғориш кифоя. Сув танқислигининг ечимларидан бири тежамкор технологияларни қўллаш бўлса, иккинчи ечими илмий ёндашув.
Хитойдан келтирилган уруғ ҳақида гапирадиган бўлсак – у GMO технологияси ёрдамида олинган. Шу сабабли ўзимизнинг уруғларга аралашиб кетмаслиги учун изоляция масаласига жиддий эътибор қаратилди. Ҳозир ҳар бир вилоятга 7-8 минг гектардан экилмоқда. Тажриба тариқасида ҳар хил майдонлар танланди – шўрли-шўрсиз, серсув-сувсиз. Хўп, шу уруғни экканимиз билан 70 центнер ҳосил оламизми?
Агар керакли агротехнологиялар қўлланмаса – йўқ, ололмаймиз. Ўша уруғларни экиш учун Хитойдан махсус сеялкалар олиб келинди. Плёнка остига махсус шлангларини қўйган ҳолда экилмоқда. Бу ҳам ҳали ҳаммаси эмас. Хитой агротехнологиясига кўра, кўчатлар сони бир гектарга биздагига нисбатан 2-3 баравар кўп бўлади, ўғит эса стимуляторларни қўллаш орқали тайёрланади. Бу жуда замонавий усул ҳисобланади. Сирдарёда эркин иқтисодий ҳудудлардан бирида хитойликлар бизнинг уруғлардан ўз агротехнологияларини қўллаган ҳолда 63-68 центнергача ҳосил олишга муваффақ бўлишди.
Аслида, уруғчилик ҳам бизнес, бизнес бўлгандаям катта бизнес. Ўзбекистонда чигит нархи 2 доллар атрофида. Хитойда 7 доллар. Лекин бизга 4,5-5 доллардан беришяпти. Мақсад – бозорга кириш. Шу сабабдан олимларимиз кейинчалик Хитой уруғларига боғланиб қолмаслик устида ҳам бош қотиришмоқда.
Туркияда уруғчилик билан хусусий компаниялар шуғулланади, шу сабабдан рақобат ривожланади. Бутун дунёда ҳам шундай. Аммо бизда узоқ йиллар давомида “Пахтасаноат” деган ташкилот монополист сифатида янгиликларга тўғоноқ бўлиб келди. Ҳозир кластерлар яхши самара бермоқда, аммо уларнинг орасида ҳам нопок ишлаётганлари учраб туради. Ҳатто 2022 йил ҳосили учун пул тўламаган кластерлар бор...
Айрим туманларда пахта ўрнига полиз маҳсулотлари экиш, боғ яратиш йўлга қўйилди, бу яхши, лекин ҳамма жойда ҳам бирдек самара бермайди. Мисол учун, Янгийўл туманида яна пахта экила бошлади. Сабаби пахта – фермерларимиз учун энг қулай экин тури. Уни экиш, етиштириш, сотиш ва қайта ишлаш учун инфратузилма яратилган. Кейинги йилларда соҳага катта маблағ ажратилмоқда.
Текстиль компаниялари сони кўпайди. Маълумотларга кўра, текстиль саноатида 570 киши меҳнат қилмоқда. Ип-калавамизнинг таннархи жаҳондаги нархлардан анча арзон – бу қўшимча имкониятлар дегани. Агар биз пахтачиликка юқорида айтилганидек, илм билан тўғри ёндашсак ва кутилганидек ҳосил олишни йўлга қўйсак, пахта далаларини янада қисқартириш, даромадни эса ошириб бориш мумкин бўлади. Камида 15 миллиард долларлик маҳсулот ишлаб чиқариш, яна 500 мингта иш ўрни яратиш имкони мавжуд”, — дейди Забардаст Бўриев.
Изоҳ (0)