“Ba’zida azaliy orzusiga erishish harakatida odam maxluqqa aylanadi...” — Nolanga “afsungar” maqomini olib kelgan “Prestij” filmi haqida

Fleshbek

“Prestij” filmi Kristofer Pristning 1995-yilda yozilgan shu nomdagi asari asosida suratga olingan. Ushbu film tomoshabinlarni “aldovchi” rejissor Nolanga “afsungar” maqomini olib kelgan. Sujet tez-tez o‘zgarishi sabab intrigalarga boy bo‘lgan ushbu film Nolanning ko‘plab muxlislari tomonidan “eng fenomenal filmi” deb tan olingan.

Bu kinoning g‘oyasi va noaniq yakuni ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Ya’ni tomoshabin va tanqidchilar uni o‘zlaricha talqin etgan. “Prestij” filmining xulosaviy mag‘zi esa, menimcha, shu qisqa jumlaga sig‘ib ketadi: ba’zida azaliy orzusiga erishish harakatida odam maxluqqa aylanadi.

Bundan tashqari kartinada yana ko‘p chigal munosabatlar haqida gap boradi: qonli raqobat, san’at uchun qurbonliklar, shon-sharafga haddan tashqari chanqoqlik va yana boshqa abadiy konflikt yuzaga keltiradigan holatlar.

Sujet rasshifrovkasi

Boshlanishida Robert va Alfred sahnada chinakam sehrgarlik qilayotganga o‘xshaydi. Biroq keyinchalik ma’lum bo‘ladiki, aslida hech qanday afsun yo‘q, faqat ushbu chiroyli nayrang uchun o‘z hayotini qurbon qiluvchi odamlar bor.

Ishonish qiyin bo‘lgan fokuslar tomoshabinga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatish uchun Nolanning o‘zi fokuschi kabi hiyla qiladi – tomoshabinni sehrga ishontirib, paqqos aldaydi.

O‘quvchi anglamay qolmasligi uchun sodda spoyler

XIX asr oxirlari, Londonda ikki buyuk ko‘zboylog‘ich Robert Endjer (Xyu Jekman) va Alfred Borden (Kristian Beyl) muhandis Jon Katter (Maykl Keyn) qo‘lida faoliyat olib borishardi. Baxtsiz hodisa sabab tomosha ko‘rsatish vaqtida Endjerning suyukli xotini suv ichida halok bo‘ladi. Endjer esa bu o‘limda Bordenni aybdor deb bilib, rejalashtirilgan qotillik sifatida uni sudga beradi.

Bir-biridan ayro ish boshlashganidan so‘ng, Endjer “Buyuk Danton” nomi bilan mashhur bo‘ladi va o‘ziga Oliviya Venskomb (Skarlett Yoxansson)ni yordamchi qilib oladi. Borden esa “Professor” nomi ostida sirli sherigi bilan ish olib boradi. Bu vaqtda esa ko‘zboylog‘ichlarning adovati mutlaq shaxsiy ko‘rinishga o‘tadi va bir-birining tomoshalariga xalaqit qilishni boshlaydi. Har ikkisi ham tomoshabinlarga yangi hiylalar o‘ylab topganida ko‘zboylog‘ichlar o‘z dushmanining sirlarini oshkor etishga, tomoshabinlar oldida sharmanda-yu sharmisor qilishga intiladi. Filmdagi voqealar ajoyib fokuslar, yangi hiylalar va sirli hodisalar bilan davom etadi. Yakunda, bir-birining sirlarini to‘liq oshkor eta olishganida esa voqealar keskin burilish yasaydi.

Syurprizlarga boy sujet chizig‘ida qalin do‘stlik adovatga, halol raqobat esa halokatli xavfga aylanadi. Shundan kelib chiqib, filmning mazmuni ham qorong‘ilashadi: shunchaki haqorat qilish, nari borsa tomoshasini buzishning o‘ziga qoniqayotgan “do‘stlar” endi bir-birini butkul yo‘q qilish payiga tushadi.

Biroq baribir ikkisi ham bir vaqtlar do‘st bo‘lganliklarini eslashadi. Ulardan biri qasos olishga intilsa, ikkinchisi o‘zini aybdor his qiladi. Film davomida Endjer Bordenning hiyla-nayranglari sirini ochishga bor kuchi bilan intiladi va film oxirida bu sir uni hayratda qoldiradi. Sababi u bu haqiqatni hamma vaqt bilar edi.

Fokus uchburchagi

Barcha tahlil va sharhlarda tomoshabinlar filmning o’ziga xos tuzilishiga e’tibor berishgan. Kino sujet / kulminatsiya / xulosaga emas, balki butkul chalkash, kuchli diqqatni talab qiladigan voqealar rivoji asosida qurilgan.

“O‘lja” deb nomlangan fokusning birinchi qismida sehrgar tomoshabinga umumiy obyektni taqdim etadi: kartalar, qush yoki odam. Eng boshida esa tomoshabin yuzi nihoyatda yaqindan olingan Robert Endjerni ko‘radi. Nimaga? Chunki aynan u tomoshabin uchun o‘lja vazifasini bajaradi.

Fokusning ikkinchi qismi “evrilish yoki transformatsiya” deb ataladi. Tomoshabin Endjer “evrilishdan” qanday o‘tishini tomosha qiladi: u akvariumga o‘z xohishi bilan tushib, cho‘kib o‘ladi. (Endjer masofasi ancha uzoq bo‘lgan ikki eshikdan birini ochib, hech qancha vaqt o‘tmay ikkinchisidan chiqadigan fokus sahnasi nazarda tutilmoqda) Kinosevarlar qarsak chalishga shoshilmaydi, boisi fokuschi mahoratining nuqtasi obyektning yo‘q bo‘lib qolishida emas, yana qaytib o‘z holiga qaytishida bo‘ladi. Bu esa fokusning uchinchi bo‘lagini talab etadi. 

Bu “prestij” deb ataladigan eng qiyin qism. Ya’ni kartinaning avj nuqtasi eng boshida, muqaddimada ko‘rsatiladi. Ochib beriladigan sahnasida daho rejissor tomoshabinni ham fokusning sovuq prinsiplari, ham tushunarsiz sujet bilan tanishtiradi.

“Prestij” – bu maftunkor nayranglar, illyuziyalar va ulkan yolg‘on haqidagi film. Bu mazmunni to‘liq ko‘rsatishning eng yaxshi usuli esa tomosha qilayotgan vaqtda tomoshabinni aldashdir. Demoqchimanki, filmning boshlanish sahnasini “yolg‘on ichidagi yolg‘on” desa ham bo‘ladi.

Tomoshabin (ffu, juda ko‘p takrorlanyapti shu so‘z) filmning yashirin ma’nosini tushunishi uchun Nolan turli ishoralarda antiqa maslahatlar beradi. E’tibor berilsa, kino “diqqat bilan tomosha qilyapsizmi” degan so‘zlar bilan boshlanadi.

Bordenning kundaligi

Hamma balo shu kundalikda edi. Aslida, unda hayratlanarli hech narsa yo‘q, biroq ichidagi yozuvlarni o‘qish uchun Endjer bor-budini beradi, hatto uni sevib qolayotgan Oliviyani shu kundalikni o‘g‘irlab kelishi uchun jirkanch vazifani yuklashdan ham tap tortmaydi.

Kundalikdagi birinchi jumla taxminan shunday: “Biz yosh edik va bizni katta muvaffaqiyatlar kutib turardi. O‘zimizni magiya va go‘zal hiylaning sirlariga bag‘ishladik va hech kimga hech vaqt yomonlik tilamadik...”

Gap ikki aka-uka Borden va Fallon haqida ketmoqda. Ammo o‘lja sifatida tomoshabinga Borden va Endjer taqdim etiladi, xuddiki barcha hodisalar ular orqali sodir bo‘layotgandek. Aslida ham fokuslar mexanizmi shunday ishlaydi: ular e’tiborni haqiqatda sodir bo‘layotgan narsadan chalg‘itadi.

Mizan-sahnalardan birida Sara tomoshabinga nimaga diqqatni qaratish kerakligini aytadi. U shunday deydi: “Alfred, bu sen emassan. O‘zgarishni bas qil!” Zukko kino ixlosmandlari shu jumlaning o‘zidanoq ishoralarni ajratib oladi.

Silindrlar va kanareykalar

Ustaxonada bir nechta silindrlar va qafaslarda o‘tirgan juda ko‘plab bir xil kanareykalarni ko‘ramiz. Biroz vaqt o‘tib, fokuschi kanareykaning g‘oyib bo‘lishi va tag‘in yo‘q joydan uchib chiqishi sahnasi bilan nayrang qiladi. Zaldagi yosh, ammo ziyrak tomoshabin bu boyagi qush emasligini ta’kidlaydi.

Bu holat ham Alfredning, ham Endjelning aqlbovar qilmas hiylalariga izoh berib ketadi.

“Prestij” yakunda bizga yaxshigina shokterapiya tayyorlab qo‘yganini oxirigacha borgan tomoshabin yaxshi biladi. Yakun chindan dahshatli. Barcha yolg‘onlar bir vaqtning o‘zida shafqatsizlarcha ochib tashlanadi.

“Chiroqchilar” mojarosidan olingan ilhom

Nolan qaysidir ma’noda Nikola Tesla va Tomas Edison o‘rtasidagi mojaroviy raqobatdan ilhomlangan. Bu Endjer hamda Borden o‘rtasidagi dushmanlikni aks ettirishga yordam bergan.

Endjer har bir nayrangni ko‘chirib olish mumkin, degan gapida o‘zini haqligini isbotlaydi. Faqat bu isbot unga qimmatga tushadi. Tesla unga odamni bir joydan ikkinchi joyga teleportatsiya qila oladigan mashina yasab beradi. Lekin u teleportatsiya emas, istalgan narsaning originalidan zarracha farq qilmaydigan nusxasini yaratuvchi ixtiro bo‘lib chiqadi. “Danton”ning nusxasi yaratilganda ham u shunchaki nusxa emas, Endjelning jamiki xotiralari, orzu va iztiroblari bilan bir xil bo‘lgan kloni bo‘ladi. Va nihoyat, Endjel o‘zini klonlash orqali Bordenning so‘nggi hiylasini o‘z nusxasi yordamida takrorlay oladi. Sahna yakunlangach, Endjel har safar egizagini o‘ldiradi. Bu xudkushlik Fallon uni otib o‘ldirmagunga qadar qayta va qayta davom etaveradi.

Film g‘oyasi nimadan iborat?

Filmning g‘oyasi shundan iboratki, bu beshafqat dunyoda hech qanday sehr-jodu yo‘q, faqat kuchli tajriba va ilm-fan bor.

Endjer uchun o‘sha yo‘q afsunni izlash uni harakatlantiruvchi asosiy kuch edi. U nafaqat odamlarni sehr borligiga ishontirishga urindi, balki o‘zi ham bunga umid bog‘ladi. “U buni qanday qiladi” degan savolga javob doimo uning oldida edi, lekin Endjel Bordenning “benihoya buyuk” fokusining javobi bunchalik oddiy va ko‘ngilni aynitar darajada sodda bo‘lishi mumkin emas deb hisobladi.

Endjer eng fidoyi tomoshabin ham edi. U jodu yo‘qligini hammadan ko‘ra yaxshiroq bilsa ham izlashdan bir soniya bo‘lsin chalg‘imadi. Natijada esa u Teslaning klon mashinasini kashf etganida, sehr mavjud ekanligini isbotlash uchun hech ikkilanmay o‘z hayotini qayta-qayta qurbon qilishga rozi bo‘ldi.

Daholik va yovuzlik

Bu filmda rejissor “daholik va yovuzlik” mavzusini obdan o‘rgangan. Bu kinoda aytarlik ijobiy belgi yo‘q. (Altruizm asosiy qahramonlarga g‘irt begona bo‘lgan holat)

Sahna orqasidagi sehrli dunyo yolg‘on, xiyonat va fitnaga to‘la bo‘lib chiqadi. Ammo haqiqiy dunyo, ilm-fan olami bundan yaxshiroq emas: ajoyib elektrofizik Nikola Tesla Endjerning izlanishlarining oqibati nima bilan yakun topishi mumkinligini yaxshi bilgan odam sifatida shunchaki ko‘zdan g‘oyib bo‘lishni afzal ko‘radi.

Filmda Nolan hasadni (sevgida emas, kasbda) fazilat sifatida taqdim etadi. Endjer – bu “Salyeri”. (majoziy ma’noda, albatta. Haqiqiy Salyeri Motsartga hasad qilmagan, uning o‘limiga ham sabab bo‘lmagan) U Bordenga – “Motsart”ga tabiiy iste’dodi va uning orqasidan keladigan olqishlari uchun hasad qiladi. Aynan shu hasad uni shu holga olib keladi.

Qahramonlarning har biri boshqasidan ko‘ra ko‘proq mohir illyuzionist bo‘lishni xohlaydi. Hiyla-nayrangga intilib, ikkalasi ham o‘z jonlarini qurbon qilishga tayyor edi. Mana, masalan, Alfred va Fallon sahnada eng zo‘r bo‘lish uchun bitta hayotni baham ko‘radi.

Yakun yana ham tushunarliroq bo‘lishi uchun taqriz so‘ngida kichkina izoh yozib ketaman: haqiqiy “prestij” bu Endjerni o‘ldirgan aka-ukalardan birining paydo bo‘lishi va bu “prestij”ning diqqat markazida birodarlarning ikkinchisi qatl etilishi. Ya’ni Endjer o‘limidan oldin bu safar ham aldanganini, javobi oddiy bo‘lgan hiylaga osongina chuv tushganini tushunib yetadi.

Kinodan iqtiboslar

Ofitser va Borden

O: Bironta aytadigan gaping bormi?

B: Abrakadabra!

Katter: “Sen hozir bu hiylaning sirini topishga urinmoqdasan. Lekin buni topa olmaysan, chunki sen buni to‘g‘ri qidirmayapsan. Sen haqiqatan ham hiylaning sirini topmoqchi emassan, balki bu hiylaga aldanishni xohlaysan”.

Borden: “Yetarlicha e’tibor qaratganman deb o‘ylaysizlarmi?”

Tesla: “Imkonsiz degan narsa mavjud emas, janob Endjer. Siz xohlayotgan narsa shunchaki qimmat xolos”.

Tesla: “Ilmiy taraqqiyotga chegara doimo jamiyat tomonidan qo‘yiladi. Dunyoni birinchi marta o‘zgartirganimda ular meni olqishladi. Ikkinchi marta o‘zgartirmoqchi bo‘lganimda esa iste’foga chiqishimni talab qilishdi. Dunyo bir vaqtning o‘zida faqat bitta o‘zgarishga bardosh bera oladi”.

Azizbek Yusupov