“Ehtiyojmand toifalarni uy-joy bilan taʼminlash Konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanishi maqsadga muvofiqdir” — yuridik fanlari doktori Saxipjamal Joldasova
O‘tgan bir necha yil davomida “uy-joyni buzish”, “snos” degan gapni eshitmagan vatandoshimiz qolmagan bo‘lsa kerak. Ayrim vatandoshlarimiz uchun bu so‘zlar “adolatsizlik” so‘zi sinonimiga aylangan.
Ushbu masala jiddiy bo‘lganligi sababli, prezident Shavkat Mirziyoyevning 2021-yildagi inauguratsiya maʼruzasida ham alohida ko‘tarilib, shaxsiy mullka bo‘lgan huquq uchun sud himoyasini ko‘chaytirish zarurligi taʼkidlangandi.
Shu salbiy holatlarni oldini olish maqsadida O‘zbekiston Konstitutsiyasiga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar loyihasida uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi taʼminlash haqidagi normalar kiritilmoqda. Shuningdek, mamlakatimizda aholini uy-joy bilan taʼminlashga ham alohida eʼtibor qaratilmoqda. Bu borada aholining ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalarini uy-joy bilan taʼminlash davlatning muhim vazifasiga aylanmoqda.
Mazkur kiritilayotgan normalar nimasi bilan o‘ziga xos va bu fuqarolorning o‘z haq-huquqlarini taʼminlashda qanchalik samarali bo‘lishi haqida yuridik fanlari doktori, dotsent Saxipjamal Joldasova “Daryo”ga bergan intervyusida tuguntirish berdi.
Uy-joyli bo‘lish huquqini tortib olish mumkinmi?
Darhaqiqat “uy-joyli bo‘lish huquqi” xalqaro umumeʼtirof etilgan hujjatlarda insonning ajralmas huquqlarining biri sifatida tan olingan. Bu huquq o‘z ichiga quyidagi huquq va erkinliklarni jamlagan. Xususan:
birinchidan, majburiy ko‘chirilish, uy-joyni buzishdan himoyalash;
ikkinchidan, uy-joyni boshqa shaxsning tajovuzidan, shaxsiy hayot va oilaviy sirlarning daxlsizligini taʼminlash;
uchinchidan, yashash joyni erkin tanlash, erkin harakatlanish va turar joyni erkin tanlash.
Shuningdek, mulk huquqining daxlsizligini himoya qilish, uy-joy, yer va mulkning restitutsiyasiyasi, yaʼni oldindan va teng qiymatda qoplab berish, tiklab berish yoki qaytarib berish hamda ushbu masalalar yuzasidan qarorlarni qabul qilish jarayonida mulk egasining shaxsan ishtirokini taʼminlashdan iborat.
Shu bois, Konstitutsiyamizga “Har kim uy-joyli bo‘lish huquqiga ega. Hech kim sudning qarorisiz va qonunga nomuvofiq holda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi taʼminlanadi” degan norma kiritish maqsadga muvofiq.
Shu bilan birga, davlat aholini arzon uy-joy bilan taʼminlash maqsadida ushbu sohada davlat uy-joy siyosati va konseptsiyalarini qabul qiladi. Ijtimoiy davlat tamoyilining muhim belgisi ham aynan boquvchisini yo‘qotgan ayol va bolalar, qarilar, nogironligi bor bo‘lgan shaxslar hisoblangan aholining zaif qatlamini uy-joyga ega bo‘lish imkoniyatini kengaytirish hisoblanadi.
Xalqaro hujjatlarda “yetarli darajadagi uy-joy bilan taʼminlash” huquqi” insonning ajralmas huquqlari sifatida tan olingan.
Yetarli darajada uy-joy bilan taʼminlash – bu nafaqat to‘rtda devor va tom nazarda tutiladi. Avvalambor, uy-joyning yetarli darjada bo‘lishi uchun qator shartlarga javob berish kerak. Xususan,
Birinchidan, kafolatlangan unga darajada egalik qilish, yaʼni majburiy tarzda ko‘chirish, taʼqib qilish va boshqa tahdidlardan huquqiy himoya qilinishi lozim;
Ikkinchidan, insonning yashashi uchun qulay sharoitga ega bo‘lish, yaʼni tovar va xizmatlar, qulaylimklar va infratuzilmalardan erkin foydalanish;
Uchinchidan, arzon bo‘lishi, yaʼni uning narxi insonning boshqa huquqlarini amalga oshirish uchun imkoniyatlardan uzilmasligi lozim;
To‘rtinchidan, unda yashash uchun qulayliklarga ega bo‘lish kerak, yaʼni qattiq sovuq, judayam issiq, shamol va sog‘liq uchun zara bo‘lgan boshqa tashqi omillardan himoyalangan bo‘lish kerak;
Beshinchidan, joylashuvi qulay bo‘lishi kerak, yaʼni uy-joy mehnat qilish, tibbiy xizmatlardan foydalanish, taʼlim va boshqa ijtimoiy obyektlardan uzilib qolmasligi lozim.
Shu bois, Konstitutsiyada “Davlat uy-joy qurilishini rag‘batlantiradi va uy-joyga bo‘lgan huquqning amalga oshirilishi uchun shart-sharoitlar yaratadi” kabi qoidani kiritish maqsadga muvofiq.
Umuman olganda, taklif etilayotgan normalarning Konstitutsiyaga kiritilishi bir necha yillardan buyon jamiyatimizda o‘tkir muammolardan biriga aylangan “snos” bilan bog‘liq muammoga nisbatan xalqparvar, mulkdorlar manfaatini himoya qiluvchi oqilona yechim ekanligini tasdiqlaydi. Shuningdek, aholi uchun uy-joy qurilishini rag‘batlantirish, ayniqsa ehtiyojmand toifalarni uy-joy bilan taʼminlash Konstitutsiyaviy darajada mustahkamlash maqsadga muvofiqdir.
