12-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan AQSH prezidentlarining rasmiy qarorgohiga aylangan Oq uy, SSSR rahbari Xrushchyovning BMT Bosh Assambleyasida poyabzal bilan bog‘liq ishi hamda Balidagi teraktlar seriyasiga oid faktlar o‘rin olgan.
Oq uy — AQSH prezidentlarining rasmiy qarorgohi
1901-yilda Teodor Ruzvelt AQSH prezidenti qarorgohiga Oq uy nomini bergan edi. Aslida Oq uyga tamal toshi 1792-yilning 13-oktabriga qo‘yilgan bo‘lib, u AQSH prezidentlarining doimiy ishchi qarorgohi hisoblanadi. Oq uyni qurish uchun yerni AQSHning birinchi prezidenti Jorj Vashington tanlagan. 1791-yilda AQSH prezidentining yangi qarorgohi uchun eng yaxshi loyihani tanlash bo‘yicha tanlov e’lon qilingan va unda asli irlandiyalik bo‘lgan Jeyms Xoben yutib chiqqan.
Oq uyni qurish ishlari 1792-yilning oktabrida boshlangan. Koshona neoklassika uslubida Virjiniya qumtoshidan qurilgan. 1800-yilda AQSH prezidenti Jon Adams hamda uning rafiqasi, birinchi xonim Abigayl Adams Oq uyda yashashni boshlagan ilk rahbarlarga aylangan. Ular hali qurib bitkazilmagan binoga ko‘chib o‘tgan. Shundan boshlab Oq uy barcha AQSH prezidentlarining doimiy qarorgohiga aylangan.
Avvaliga bino “Prezident saroyi”, “Prezident koshonasi” yoki “Prezident uyi” deb atalgan, biroq keyinchalik u atrofdagi qizil toshli uylardan ajralib turgani bois Oq uy deb atala boshlangan. Hujjatlarda “Oq uy” jumlasi birinchi marta 1810-yilda Baltimordagi “Big” gazetasida paydo bo‘lgan, 1901-yilda esa Teodor Ruzvelt Vashingtondagi prezident qarorgohiga rasman “Oq uy” nomini bergan.
Ikki asrdan ortiq vaqt davomida mazkur bino bir necha bor o‘zgarishlar va rekonstruksiyalarga uchragan. 1814-yilda Angliya—Amerika urushida ingliz askarlari tomonidan Oq uy yoqib yuborilgan. Prezident qarorgohiga jiddiy zarar yetgan, interyeri to‘liq yakson bo‘lgan.
Qayta tiklash ishlari deyarli darhol boshlangan va loyiha muallifi Jeyms Xoben boshchiligida amalga oshirilgan. Devorlarni qurish yakunlanganidan keyin u guruch yelimi, kazein va qo‘rg‘oshin aralashmasi bilan qoplangan, shundan so‘ng qum rangida bo‘lgan bino oq rangda jilolanishni boshlagan. 1817-yilning oktabrida ta’mirlangan binoga AQSH prezidenti Jeyms Monro ko‘chib o‘tgan.
1824-yilda uyning yarim doira shaklidagi xonasi, 1829-yilda esa ustunlarga ega sharqiy qismi qurib bitkazilgan. 1901-yilda Teodor Ruzvelt AQSH prezidenti lavozimiga kirishgach, Oq uyning g‘arbiy qanoti qo‘shilgan. O‘shanda turli tadbirlar o‘tkazish uchun mo‘ljallangan sharqiy qanot qismidagi kichkina va birinchi zal qurilgan.
1909-yilda AQSH prezidenti Uilyam Taft Oq uyning g‘arbiy qanotini kengaytirgan, o‘shanda birinchi marta Oval kabinet qurilgan edi. 1927-yilda prezident Kalvin Kulije davrida asosiy binoning chordoq qismi qurilgan. 1942-yili Ikkinchi jahon urushi vaqtida, Franklin Ruzvelt davrida esa sharqiy qanot qaytadan qurilgan. U Favqulodda vaziyatlar bo‘yicha yer ostidagi prezident markazi ustiga ko‘tarilgan.
XX asr o‘rtalariga kelib bino kapital ta’mirlanishga muhtoj bo‘lib qolgan — asosiy devorlar va yog‘och to‘sinlar avariyaviy holatga kelgan. 1949-1952-yillari Garri Trumen prezidentligi davrida Oq uy to‘liq rekonstruksiya qilingan. Devorlardan boshqa hamma joyi ta’mirlangan. Binoning yog‘och karkaslari po‘latga almashtirilgan, ichki binolar qayta qurilgan.
Oq uyga ko‘chib o‘tgan deyarli har bir prezident oilasi ushbu davlat qarorgohining interyeriga biror o‘zgartirish kiritadi. Lekin o‘zgartirishlarning barchasi Oq uyni saqlash qo‘mitasi tarkibiga kiruvchi tarixiy meros, arxitektura, san’at va dizayn mutaxassislari bilan kelishiladi. An’anaga muvofiq prezidentning rafiqasi — AQSHning birinchi xonimi qo‘mita raisi hisoblanadi.
Oq uy — amaldagi davlat rahbarining jamoatchilikka ochiq bo‘lgan dunyodagi yagona qarorgohdir. U o‘ziga xos tarixiy muzey: har bir prezidentlik oilasi binoda nimadir qoldirgan, masalan, Marta Vashingtonning shakar soladigan idishi, Abigeyl Adamsning kumush qahva qaynatadigan idishi. Jaklin Kennedi ham Oq uy tarixida muhim iz qoldirgan. U binoni XVIII-XIX asrlarga oid mebellar bilan bezatgan, AQSH muzeylarini Oq uyga 150 ta tarixiy kartina sovg‘a qilishga ko‘ndirgan, Fransiyadan qo‘lda tikilgan pardalarni xarid qilgan.
Zamonaviy Oq uyning oltita qavati (ularning ikkitasi yerto‘la), 132 ta xonasi, 35 ta yuvinish xonasi, 147 ta deraza, 412 ta eshik, uchta lift, 28 ta kamin, sakkizta zinasi bor. Yerto‘la va “sokol” qavatlari texnik xizmatlar tomonidan band etilgan.
Oq uyning birinchi qavati yordamchi xizmatlar (oshxona, kir yuvish xonasi va hokazo) uchun mo‘ljallangan. Bu yerda kutubxona, diplomatik qabullar uchun zal, qarta o‘ynash xonasi, bouling yo‘lakchasi turli xizmatlar ko‘rsatish — shifokor xonasi va boshqalar o‘rin olgan.
“Davlat qavati” deb ataluvchi ikkinchi qavatdan turli rasmiy marosimlarda foydalaniladi — qabullar, tushliklar va matbuot anjumanlari. Uchinchi qavatdagi xonalarning aksariyati prezident oilasi uchun mo‘ljallangan. Oxirgi — to‘rtinchi qavatda musiqiy xona, solyariy, shuningdek, mehmonxona joylashgan.
Xrushchyovning BMTda mashhurlikka erishgan poyabzali
1960-yilning 12-oktabr kuni Nyu-Yorkda BMTning 15-Bosh Assambleyasida xalqaro diplomatiya tarixidagi eng mashhur janjallardan biri sodir bo‘lgandi. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi bosh kotibi Nikita Xrushchyov oyog‘idan poyabzalini yechib, Filippin vakili Lorenso Sumolongning nutqini to‘xtatish maqsadida u bilan stolga ura boshlagan.
Sovet siyosatchisining tarjimayi holini o‘rgangan ko‘plab tadqiqotchilar ushbu epizodni shubha ostiga qo‘yadi. Bundan tashqari, SSSRning AQSHdagi delegatsiyasi a’zolari ushbu holatni turlicha gapirib bergan.
BMT Bosh Assambleyasining yubiley sessiyasi 1960-yilning 18-sentabr kuni o‘z ishini boshlagan. Xrushchyov uzoq muddatga okean ortiga yo‘l olgan. Sessiyaga, shuningdek, Kuba bosh vaziri Fidel Kastro ham tashrif buyurgan.
Birinchi kuni tashkilotga mustaqillikka erishgan Afrikaning 16 davlati va Kipr qabul qilingan. Xruchshyov o‘zining ekspressiv xatti-harakatlari bilan delegatlar e’tiborini 26-sentabrda — Kastro 4 soat 29 daqiqa davom etgan tarixiy nutqini so‘zlaganida tortgan. Komandante zaldan amerikalik admiral Arli Berk Kuba borasida o‘z pozitsiyasida adashyaptimi yoki yo‘qmi deb so‘raganida, Xruchshyov qo‘lini musht qilib, “U adashyapti!” deya baqirgan.
12-oktabr kuni Xruchshyovning kayfiyatini ertalabdan buzishgan. O‘sha kuni 1956-yilgi voqealar — sovet qo‘shinlari Vengriyada hukumatga qarshi chiqishlarni bostirganiga oid ish muhokama qilinishi rejalashtirilgan edi. Sovet delegatsiyasi zalni tark etishni o‘ylagan, ammo rahbar qolishga qaror qilgan va raqiblarining majlisini haqiqatda buzgan.
Filippin vakili SSSRni konslagerga qiyoslab, Vengriya voqealarini misol qilib keltirgan va Moskvaga butun dunyoga ibrat bo‘lish uchun Sharqiy Yevropani mustamlakadan chiqarish hamda ijtimoiy blokni tarqatib yuborishni taklif qilgan. Bunga Xruchshyovning g‘azabi qo‘zib ketgan. Versiyalardan biriga ko‘ra, aynan o‘shanda uning mashhur “Biz sizlarni ko‘mamiz” iborasi yangragan.
“Bu yerda o‘tirgan davlatlar vakillariga nisbatan tengsiz munosabatga qarshi norozilik bildiraman. Nima uchun Amerika imperializmining bu malayi so‘zga chiqyapti? U jarayonga aloqador bo‘lmagan masalani ko‘taryapti. Bu mustamlakachilikka xayrixoh bo‘lgan rais esa uni to‘xtatishga urinmayapti! Bu adolatdanmi? Janoblar! Muhtaram rais! Biz Yer yuzida Xudo va sizning inoyatingiz bilan emas, balki Sovet Ittifoqining buyuk xalqi va o‘z mustaqilligi uchun kurashayotgan barcha xalqlarning kuchi va aql-zakovati bilan yashayapmiz. Jaranglayotgan va jaranglashda davom etadigan xalq ovozi, haqiqat ovozini o‘chira olmaysiz. Mustamlakachilik qulligini to‘xtatish kerak. U qancha chuqurroq ko‘milsa, shuncha yaxshi!”, — degan u.
Xrushchyov hokimiyatdan ketgandan keyin yozgan o‘z memuarlarida poyabzal bilan bog‘liq voqeani yodga olmagan. Ammo uning kuyovi, “Izvestiya” bosh muharriri Aleksey Ajubey u haqida yozgan.
Uning chiqishlari o‘ziga xos yumorni ham yuzaga keltirgan. “Vengriya masalasi” ortidan muhokamaga “Jazoir masalasi” ko‘tarilganida, barcha fransuzlar zalni tark etgan. Kimdir ulardan nima uchun zalni tark etayotganini so‘raganida, fransuzlar “tog‘-chang‘i poyabzali olgani do‘konga ketyapmiz”, degan.
“Xrushchyov o‘sha sessiyada barcha turdagi kolonializmni yo‘q qilish dasturi bilan chiqish qildi. Majlisning boshqa ishtirokchilari ham, xususan, filippinliklar ‘to‘g‘ri, kolonializm qoldiqlaridan qutulish kerak’ dedi. Ular mustamlakachilikda tutib turilgan Sharqiy Yevropa va Boltiqbo‘yi respublikalari haqida gapirishni boshlagan. Va bu, albatta, Xruchshyovning g‘azabini qo‘zg‘adi. Raisning e’tiborini tortish uchun u mushti bilan stolni ura boshlagan, Gromiko va Zorin ham shunday yo‘l tutgan. Keyin esa poyabzal paydo bo‘lgan”.
Suxodrevga ishoniladigan bo‘lsa, yig‘ilishdan keyin Xruchshyov sotsialistik mamlakatlar rahbarlari bilan uchrashuvda janjalga qaytgan. Tarjimonning so‘zlariga ko‘ra, Markazqo‘mning birinchi kotibi jahli chiqib, stolni mushtlagan va soatini sindirib olgan, shundan keyin poyabzalini yechgan.
Davlat rahbarining AQSHga tashrifi davomida uning xavfsizligini ta’minlagan “KGB” 9-boshqarmasi boshlig‘i general-mayor Nikolay Zaxarov ham poyabzal voqeasi sodir bo‘lganini tasdiqlagan.
Xrushchyov bunday xatti-harakatni nima sababdan amalga oshirgani to‘g‘risida turli versiyalar bor. Masalan, u Sumolongning nutqiga qarshilik bildira olmagan, balki e’tiroz bildirish uchun sessiyaga raislik qilayotgan Frederik Bolandning e’tiborini tortishga uringan. Suxodrevning fikricha, SSSR Vazirlar Kengashi raisi Bolandni filippinlikning chiqishiga obyektiv yondashmaganlikda gumon qilgan.
Bosh qahramonning o‘g‘li Sergey Xrushchyov bu masalaning mashhurlikka erishishi borasida ikkita versiyani ilgari surgan. Birinchi holatda olim The New York Times muxbiri Jeyms Feronga tayanib, otasi rostdan ham stolni urganini aytadi. Ammo oyoq kiyimi bilan emas, mushti bilan urgan — delegatsiyaning qolgan a’zolari va sotsialistik davlatlar vakillari ham shunday yo‘l tutgan. SSSR Vazirlar Kengashi raisi poyabzalini boshi uzra ko‘tarib, o‘qtalgan va shundan keyin uni stolga qo‘ygan.
Kichik Xruchshyov o‘sha kungi majlis zalida bo‘lgan BMT xodimasining xotiralarini ham keltirgan. Uning aytishicha, siyosatchi o‘z joyiga o‘tirayotgan vaqtda jurnalistlar biri uning oyog‘ini bosib olgan va oqibatda poyabzal oyog‘idan yechilib ketgan. Ammo jahl otiga mingan Xurshchyov uni tezda kiya olmagan. “Majlis boshlangan edi, boshmoqni qo‘lga ko‘tarib turmaslik uchun SSSR rahbari uni stolga qo‘ydi”, — deydi u.
Balidagi teraktlar
2002-yilning 12-oktabr kuni Bali orolidagi Kuta-Bich kurortida Indoneziya tarixidagi eng yirik terrorchilik aktlaridan biri sodir etilgan bo‘lib, uning oqibatida 202 kishi halok bo‘lgan (qurbonlarning 164 nafari xorijlik sayyohlar), yana 209 kishi jarohat olgan.
Terrorchilar uchta bomba portlatgan. Birinchi portlash soat 23:00 larda Kuta-Bich turistik tumanidagi “Peddiz” qovoqxonasida sodir etilgan — terrorchi-xudkush portlovchi qurilmani harakatga keltirib yuborgan. Bir necha soniyadan keyin ko‘chaning qarama-qarshi tomonida joylashgan “Sari” tungi klubi oldiga qo‘yilgan avtomobil portlab, binoni deyarli yakson qilib yuborgan.
Portlash zarbasi 500 metr radiusdagi barcha binolarning oynalarini sindirib yuborgan. Tungi klubdagi portlashdan keyin yong‘in sodir bo‘lib, unga tutash boshqa binolarga ham o‘tgan va jami 20 ta binoni qamrab olgan. Ikkita portlash va yong‘in oqibatida jami 202 kishi halok bo‘lgan.
Oradan 30 daqiqa o‘tib, Denpasar shahridagi AQSH konsulligi binosi yonida yana bir portlash sodir bo‘lgan. Oldingilariga qaraganda kuchsizroq bo‘lgan portlashda bir nafar amerikalik yaralangan va binoga biroz shikast yetgan. 2002-yilning 14-oktabr kuni BMT Xavfsizlik Kengashi bir ovozdan 1438 rezolyutsiyasini qabul qilib, Bali orolidagi terrorchilik aktini keskin qoralagan.
Shu yilning noyabr oyida Indoneziya politsiyasi teraktlarning asosiy gumonlanuvchisi bo‘lgan yavalik 40 yoshli Amrozini ko‘rsatmalariga tayanib, uning sheriklariga, jumladan, ikki aka-ukaga nisbatan qidiruv e’lon qilgan. So‘roqlar vaqtida Amrozi Balidagi portlash ortida turgan jinoiy guruh rahbarining ismini aytgan. U “Kudama” va “Fotih” laqablari bilan tanilgan, politsiya tomonidan “Al-Qoida”ga aloqadorligi sabab qidiruvda bo‘lgan Indoneziya fuqarosi Imom Samudra ekani ma’lum bo‘lgan.
2002-yilning 21-noyabr kuni haqiqiy ismi Abdul Aziz bo‘lgan Imom Samudra hibsga olingan. Birlashgan tergov guruhi ma’lumotlariga ko‘ra, aynan Samudra terakt rejasini ishlab chiqqan va portlatiladigan obyektlarni tanlagan.
Balidagi teraktlar tergovi davomida Indoneziya politsiyasi “Islom jamoati” terrorchilik tashkiloti mamlakat hududida bir necha yildan beri faoliyat yuritayotgani to‘g‘risida dalillarni qo‘lga kiritgan. Shtab-kvartirasi Malayziyada joylashgan mazkur guruh Janubi-Sharqiy Osiyoda islom davlatini qurish tarafdori hisoblangan.
2002-yilning 5-dekabrida “Islom jamoati”ni rahbarlaridan biri — Muklas hibsga olingan. Politsiyaning ta’kidlashicha, Muklas Janubi-Sharqiy Osiyodagi terrorchilar faoliyatini muvofiqlashtirib kelgan. Muklash bilan birga Markaziy Yavaning Klaten shahrida oktabr portlashlariga aloqador sakkiz kishi ushlangan.
Oradan bir yil o‘tgach, 7-avgust kuni Denpasar shahri sudi Amrozini barcha ayblovlarda aybdor deb topib, uni o‘lim jazosiga hukm etgan. 2003-yilning 10-sentabrida Imom Samudra — teraktlarning asosiy tashkilotchisi va ijrosi ham o‘limga hukm etilgan. Balidagi portlashlarning asosiy tashkilotchisi Muklas (Ali G‘uron) o‘sha yilning 2-oktabrida o‘limga hukm etilgan.
2008-yilning noyabrida Indoneziya hukumati uch nafar terrorchi qatl etilganini rasman tasdiqlagan. Imom Samudra, Amrozi Nurhoshim va Muklas Nusakambangan orolida otib tashlangan. Yana to‘rt nafar jangari umrbod qamoq jazosiga hukm etilgan, qolganlarga 16 yilgacha qamoq jazosi tayinlangan. Ekstremistlarning hech biri qilgan ishidan pushaymonligini bildirmagan.
2002-yildan boshlab Indoneziya politsiyasi “Islom jamoati” guruhiga aloqador 400 dan ortiq odamni hibsga olgan. 2012-yilning 21-iyunida Jakarta sudi “Bali ishi”ga aloqador yana bir aybdor — Umar Patekni 20 yilga ozodlikdan mahrum etgan. Indoneziya qonunlari bo‘yicha Patek otishga hukm etilishi kerak edi, biroq prokuratura uning tergovga yordam ko‘rsatganini hisobga olib, umrbod qamoq jazosi so‘ragan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)