19-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Charli Chaplinning AQSHga kirishi taqiqlanishi, Meksika tarixidagi eng vayronkor zilzilalardan biri va Tailandda davlat to‘ntarishiga oid faktlar o‘rin olgan.
Quvg‘indi qahramon: AQSHga kishiga ruxsat berilmagan Charli Chaplin
AQSHda Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillar nafaqat “Amerika orzusi” gullab-yashnagan, balki “makkartizm” — kommunistik tomonga bevosita yoki bilvosita moyillik bildirgan fuqarolarni quvib yuborish davri bo‘lgan. 1952-yilning 19-sentabrida AQSH Immigratsiya xizmati aktyor Charli Chaplinning mamlakatga kirishini taqiqlab qo‘yadi.
1920-yillar boshida ovozsiz kino afsonasi Charli Chaplin aql bovar qilmas karyerani quradi — birorta to‘liq metrajli kinoda suratga tushmagan Chaplin 1917-yilda 1 million dollarlik shartnoma tuzib, dunyodagi eng ko‘p haq oladigan aktyorga aylanadi. 1919-yilda esa Duglas Ferenbesk, Meri Pikfor va Devid U.Griffit bilan United Artists kinokompaniyasiga asos soladi.
Uning mashhurligi va jamiyatdagi mavqeyi ortib borishi bilan maxsus xizmatlarning ham unga qiziqishi paydo bo‘la boshlagan. Federal qidiruv byurosiga 1908-yilda odam savdosi va kontrabanda bilan bog‘liq xavfli jinoyatchilarni ushlash maqsadida asos solingan edi. Biroq byuro tepasiga 1924-yilda Jon Edgar Guverning kelishi bilan idoraning vakolatlari sezilarli darajada kengaygan.
Xususan, u kinematografiya hamjamiyatida kommunistlarga moyilligi haqida gap-so‘zlar yuradigan barcha mashhur aktyorlarni kuzatish bo‘yicha topshiriq bergan. Ekranda “qizil” qadriyatlarni targ‘ibot qiluvchi birgina daydi inson obrazining yaratilishi ham ularda shubha uyg‘otgan. Shaxsiy suhbatlarda Chaplin mish-mishlarni faqat tasdiqlagan.
Uning hamkasbi Baster Kiton o‘z xotiralarida 1920-yilda Chaplin bilan uyida pivo ichib o‘tirib, “kommunizm” deya atalgan yangilikdan hayratga tushganini yozgan. Aktyor yangi g‘oya qashoshqlikka barham berishiga va “barchasini o‘zgartirishiga” ishongan.
“Har bir bolaning yetarlicha ovqatli, oyog‘ida poyabzali va boshpanasi bo‘lishini istayman”, — degan Chaplin stolni mushtlab.
Ikkinchi jahon urushi boshida Chaplinning siyosiy kayfiyati ancha radikallashgan. Ikki yil davomida u Adolf Gitler satira qilingan “Buyuk diktator” filmi ustida ishlagan. Urushga qarshi komediya bir zumda butun dunyoga mashhurlikka erishgan, bir qator mamlakatda senzura tufayli taqiqlangan, aktyorning boshi uzra “qora bulutlar” paydo bo‘la boshlagan.
FQB xodimlari Chaplinni bir zumga ham ko‘zdan qochirmas edi va aktyor Los-Anjelesga ko‘chirib o‘tkazgan aktrisa Joan Barrining unga qarshi sud da’vosidan o‘z maqsadlarida foydalangan. Barri aktyorni o‘zining farzandini otasi deb atagan, Guverning agentlari esa uni ayollarning chegarani kesib o‘tishini taqiqlovchi qonunni buzishda ayblagan.
Sud Chaplinning otaligini tan olib, qolgan barcha ayblovlarni rad etgan. Shunga qaramay, uning nomi atrofidagi mojarolar yulduzning AQSHdagi pozitsiyasini kuchsizlantirgan. Chaplinga qarshi boshlangan kampaniya ovozli kinoning kirib kelishi bilan o‘z natijalarini ko‘rsata boshlagan.
1947-yilda suratga olingan “Msye Verdu” kartinasida aktyor eski ko‘cha daydisi personajidan butunlay voz kechgan va u AQSHda tomoshabinlar hamda tanqidchilar tomonidan sovuq kutib olingan. Filmdagi kapitalizmga qarshi bildirilgan fikrlar vaziyatni yanada chigallashtirgan.
Ko‘chilik Chaplin hech qachon Amerika fuqarosi bo‘lmagani haqida gapira boshlagan, uni deportatsiya qilish talablari tobora ko‘paygan. Shu bilan birga, uning yangi ishlari Yevropada muvaffaqiyat qozongan va u “Rampa olovlari” yangi filmi premyerasi uchun Londonga yo‘l olgan.
AQSHni tark etish vaqtida u mamlakatga boshqa qaytmasligi haqida hazillashgan. Uchib ketganining ertasi kuni, 1952-yilning 19-sentabrda uning qayta mamlakatga kirishi taqiqlangan. Immigratsiya xizmati vakillari vizasini qayta tiklashi uchun u qator siyosiy ayblovlar qo‘yilgani bois Immigratsiya departamenti komissiyasi so‘rog‘iga kelishi kerakligini aytgan.
AQSHda makkartizmdan juda ko‘plab insonlar, jumladan, Gollivud yulduzlaridan tortib, adabiyotchilargacha jabr ko‘rgan. Chaplin o‘nlab shunday insonlarning biri edi. “Gollivudning qora ro‘yxati”ga Dlaton Trambo, Jon Xouard Louson, Jyul Dassen, Leonard Bernstayn va boshqa ko‘plab taniqlik aktyorlar ham kiritilgan.
Vayron bo‘lgan shahar: Mexikodagi zilzilaga 37 yil to‘ldi
Bundan 37 yil oldin Amerika tarixidagi eng vayronkor zilzilalardan biri ro‘y bergandi — Mexikoni larzaga keltirgan yer osti silkinishlari oqibatida 10 ming kishi halok bo‘lgan. Shuningdek, 30 ming kishi jiddiy jarohat olgan. Rixter shkalasi bo‘yicha 8,1 magnitudali zilzila 19-sentabr kuni mahalliy vaqt bilan soat 07:18 da sodir bo‘lgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, zilzila Kokos tektonik plitalarining keng ko‘lamli yorilishi natijasida yuzaga kelgan. Asosiy zarba Mexikoning o‘rtahol aholisi istiqomat qilgan va ko‘plab sanoat korxonalari joylashgan markaziy hamda shimoliy tumanlari hisobiga to‘g‘ri kelgan.
Mexikoda 15 dan 25 qavatgacha bo‘lgan birorta bino omon qolmagan. Ekspertlarning fikricha, shaharni qurishda muhandislar seysmik barqarorlik haqida umuman o‘ylamagan — natijada zilzilada uylar deyarli bir xil silkingan, natijada tebranishlarning rezonans kuchlanishi 70-80 barobarga oshgan. Mamlakat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, tabiiy ofat oqibatida 412 ta bino vayron bo‘lgan, 3000 dan ortig‘iga shikast yetgan, 100 metrli teleminora qulagan. Yetkazilgan zarar 8 milliard 250 million dollarni tashkil etadi, 900 ming kishi boshpanasiz qolgan.
Fojia asoratlari uzoq vaqtga qadar saqlanib qolgan — omon qolganlarni qutqarish va vayronalar ostidagi jasadlarni chiqarib olish oktabr oyiga qadar davom etgan, tozalash ishlari esa oradan 10 yil o‘tgach yakunlangan. 2017-yilda ham Mexikoda 37 yil oldingi zilzila oqibatida jabrlanganlar yashayotgan lagerlarni topish mumkin edi. Hozirda har 19-sentabr kuni nafaqat Mexikodagi, balki butun mamlakatdagi barcha jamoat binolarida evakuatsiya mashg‘ulotlari o‘tkazib kelinadi.
Tailandda davlat to‘ntarishi
2006-yilning 19-sentabr kechasi Tailandda harbiy to‘ntarish ro‘y berdi — bu 1932-yildan buyon mamlakat tarixida ro‘y bergan 12-to‘ntarish edi. Isyonga boshchilik qilgan Quruqlikdagi qo‘shinlar qo‘mondoni general Sontxi Bunyaratglin televideniye orqali mamlakat xalqiga yo‘llagan murojaatida to‘ntarish Tailandni birlashtirish uchun zarurligini ta’kidlagan. Shu bilan birga, u harbiylar hokimiyat tepasida qolishni istamasligini qo‘shimcha qilgan.
Isyon qon to‘kilishlarsiz o‘tgan — halok bo‘lganlar va jarohat olganlar yo‘q. Mahalliy axborot agentliklarning ma’lumotlariga ko‘ra, vaziyat jadal tus olgan. Kechga borib qo‘shinlar Bangkokning hukumat dahalariga eltuvchi ko‘chalarni berkitgan. Harbiylar hukumat binosini egallagan va politsiyani qurolsizlantirgan. Bosh vazir o‘rinbosari Chitchay Vannasaxit va mudofaa vaziri Tammarak Isaragura hibsga olingan. Qo‘shinlar televideniyeda ham nazorat o‘rnatgan. Harbiylar qirol Pumipon Adulyadetga sodiqligini bildirib, mamlakatni boshqaruvchi organ — Ma’muriy islohotlar kengashini tuzishini ma’lum qilgan.
Butun mamlakat bo‘ylab harbiy holat qonunlari amalga kiritilgan. Konstitutsiya faoliyati to‘xtatilgan. Harbiylar qo‘shni davlatlar bilan chegaralar yopilganini e’lon qilib, OAV ishini cheklagan va besh kishidan ortiq odamning bir joyda to‘planishini, barcha ommaviy yig‘inlar, siyosiy partiyalar faoliyati taqiqlangan.
Taksin Chinavat 2006-yilning 4-aprelida navbatdan tashqari parlament saylovlari natijasiga qarshi o‘tkazilgan ommaviy norozilik namoyishlari sabab rasman bosh vazirlik vakolatlarini topshirgan edi. Muxolifat saylovlarga boykot qo‘ygan, natijada bosh vazirning “Tay rak tay” partiyasi g‘alaba qozongan. Ammo hukumatni shakllantirish imkonsiz edi va oktabr o‘rtalarida yangi parlament saylovlari o‘tkazilishi kerak bo‘lgan.
21-sentabr kuni hukumatdan chetlatilgan bosh vazir Taksin Chinavan Londondan turib mamlakatda tez orada saylovlar o‘tkazilishini ma’lum qilgan. Shu bilan birga, u siyosatdan dam olmoqchiligini bildirgan.
1-oktabr kuni Tailandga yangi bosh vazir tayinlangan — mamlakat armiyasining sobiq qo‘mondoni 63 yoshli general Surayud Chulanont. Uning nomzodi harbiy xunta yetakchisi, Ma’muriy islohotlar kengashi rahbari general Sonti Boonyaratlin tomonidan ilgari surilgan. Chulanont harbiylar orasida katta obro‘ga ega bo‘lgan. so‘nggi yillarda u Tailand qiroli huzuridagi maxfiy kengash a’zosi sifatida faoliyat yuritgan.
Tailand qiroli Adulyadet bir vaqtning o‘zida mamlakatda asosiy qonun o‘rniga vaqtinchalik konstitutsiya joriy etilishini e’lon qilgan. Qirolga hujjat loyihasini isyonchilar taqdim etgan. Unga ko‘ra, hokimiyat Ma’muriy islohotlar kengashidan hukumatga beriladi, kengash esa Milliy xavfsizlik kengashiga aylantiriladi va bosh vazirga hisobdor bo‘ladi.
2006-yilning 8-oktabrida Tailandning vaqtincha bosh vaziri iste’fodagi general Surayud Chulanont qirol Pumipon Adulyadetga yangi konstitutsiya qabul qilingunga va 2007-yilning oktabrida parlament saylovlari o‘tkazilgunga qadar mamlakatni boshqaruvchi vaqtincha hukumati ro‘yxatini topshirgan. Hukumat hokimiyatdan ag‘darilgan bosh vazir Taksin Chinavatning iqtisodiyotni rivojlantirish va millatlararo munosabatlarni yaxshilash borasidagi xatolarini to‘g‘rilashi kerak edi.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)