Shakar ajiotaji: narx oshishiga tadbirkorlar sababchimi? – mutaxassis holatni izohladi

Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi boshqarma boshlig‘i Ulug‘bek Davlatov “Daryo” nashriga intervyu berib, shakar narxining keskin oshishi bilan bog‘liq sabablarga to‘xtaldi.

O‘zbekistonda shakar ishlab chiqarish hajmi yillik qancha?

Respublikada 2 ta shakar ishlab chiqaruvchi zavod (“Angrenshakar” AJ, “Xorazmshakar” AJ) mavjud. Ularning har biri yiliga 600 ming tonnadan mahsulot ishlab chiqaradi. Hozirda har kuni 2 ming tonnadan shakar birja savdolariga qo‘yilmoqda. Oxirgi boshlang‘ich narxlar 8 ming 900 so‘mdan bo‘lmoqda. Shakar zavodlarimiz monopol korxonalar hisoblangani uchun Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi tomonidan ular sotayotgan mahsulotning boshlang‘ich narxlari doimiy nazorat qilinadi. Ya’ni narxlar shakllanishi va oshishiga ta’sir etuvchi omillar o‘rganib boriladi hamda yuqori narx qo‘llanilmasligi bo‘yicha monitoring yuritiladi.

Hisob-kitoblarga ko‘ra, shakar narxi (boshlang‘ich) yil boshiga nisbatan 8-10 foizga oshgan. Bunga jahonda bo‘layotgan geosiyosiy vaziyat ta’sir ko‘rsatgan. Xususan, logistika xizmatlarining narxlari keskin oshgan. Lekin shakar zavodlarimiz tomonidan xomashyo yetkazib beruvchilar bilan shartnoma tuzilgani, kemalar oldindan buyurtma qilinib, to‘lovlar ham amalga oshirilgani uchun logistika narxida keskin o‘zgarish bo‘lmadi. Ya’ni dunyoda kema tashuvlari narxi ko‘tarilgan bo‘lsa-da, bizda oldindan to‘lov qilingani tufayli belgilangan stavka o‘zgarmadi. Shu sababli boshlang‘ich narxlarda keskin o‘sish kuzatilmayapti.

So‘nggi kunlarda savdo do‘konlarida shakar narxi 20 ming so‘mgacha (1 kg) ko‘tarilgani aytilmoqda. Buning asosiy sababi nimada?

Bozorlar va do‘konlarda shakar yetishmay qolgani birja bilan bog‘liq masala emas. Chunki birjaga doimiy ravishda belgilangan miqdordagi shakar savdoga qo‘yib kelinmoqda va shu paytgacha hech qanday defitsit kuzatilmagan. Hamma gap ichki bozorda. Ya’ni tadbirkorlar shakarni birjada xarid qilib, uni chakana savdoga chiqarmadi. Oqibatda sun’iy taqchillik yaratildi. Birjada shakar uzluksiz sotilayotganini ko‘rgan tadbirkor, bunday xatti-harakatlarning foydasi yo‘qligini, hech qanaqa tanqislik bo‘lmayotganini tushunib yetadi. Birja erkin — xohlagan odam unda ishtirok eta oladi. Ortiqcha puli bor, mahsulotni g‘amlay oladigan zaxiralari, omborxonalari mavjud odamlar shakarni yig‘ib qo‘ydi. Shu sababli narx birjada ham oshib ketdi. Ular ko‘proq g‘amlash maqsadida birjaga kirib qimmat narxlarda sotib olishdi va narxni ko‘tarib yubordi. Oqibatda o‘tgan haftada o‘rtacha birja kotirovkasi 13-14 ming so‘m atrofida bo‘ldi. So‘ngi 2 kun ichida narxlarda keskin pasayish kuzatilmoqda. Ya’ni o‘tgan kuni 1 kg shakar 11 ming 900 so‘m edi, kecha 10 ming 800 so‘mga tushib ketdi. Bugungi birja savdolarida shakarning sotilish narxi 10 ming so‘m atrofida. Bozor to‘yinishi, tadbirkorlar tomonidan zaxiralar ko‘pligi va talab o‘sgani hisobiga narxlar kundan kunga pasaymoqda.

Narxlarning sun’iy oshishiga ta’sir qilgan shaxslar bo‘yicha prokuratura huzuridagi iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurash departamenti tomonidan o‘rganish olib borilmoqda. Ularga nisbatan belgilangan tartibda chora ko‘riladi.

Zaxirada qancha shakar bor?

Bizda shakar xomashyosi asosan Braziliyadan import bo‘ladi. Avgust oyigacha bo‘lgan resurslarimiz, ya’ni yo‘lda kelayotganlari bilan hisoblansa, har bir zavodning 200 ming tonnadan zaxirasi mavjud. Bu avgustgacha kamida 400 ming tonnagacha zaxira bor degani. Ushbu miqdor bilan bozorni bemalol ta’minlay olamiz. Shartnomaga muvofiq, bizga yilning oxirigacha doimiy ravishda xomashyo yetkazib beriladi. Aytish kerakki, shakar importiga hech qanday cheklovlar mavjud emas. Qo‘shni davlatlarda ham shakar narxi keskin oshdi. Shuningdek, Rossiyada ham 1 kg shakar 10-12 ming so‘mga chiqib ketgan. Uni olib kelish xarajatlari bizning ichki bozordagi narxlardan ham qimmatga tushadi. Shuning uchun bizlarda importga u qadar qiziqish yo‘q. O‘zbekistonga shakar deyarli import qilinmaydi. Hammasi o‘zimizda ishlab chiqariladi. Ayni paytda ishlab chiqarishda ham, xomashyo va birjada ham muammo yo‘q. Shakarni iste’molchilarga shu yilning oxirigacha, hatto keyingi yilga ham yetkazib bera oladigan xomashyo zaxiramiz mavjud.

Bugun bozorlardagi ahvol qanaqa?

Bozorlardagi narxga keladigan bo‘lsak, tadbirkorlik subyektlari tomonidan shakar narxlari erkin belgilanadi. Narxlarni keskin oshib ketmasligi uchun hukumat tomonidan bozorlarda maxsus savdo yarmarkalari tashkil etilgan. Shu bilan birga, yirik savdo komplekslarida ham shakar narxlari arzonlashtirilgan holatda sotib kelinmoqda. 1 kg shakar bozorlarda 10-11 ming so‘mdan sotilayotgan bo‘lsa, savdo komplekslarida 12 ming so‘mdan sotilmoqda. Bugungi birja savdosidagi holat ham bozor to‘yinganini ko‘rsatadi. Ya’ni shakar sotib olgan odam uning narxi 10 ming so‘mga tushdimi, zaxirasidagi mahsulotni savdoga chiqarmasa zarar ko‘raveradi. Bugun birjadan 10 ming so‘mdan olgan odam, narxni 11-12 ming so‘mga chiqaradi. Lekin 3-4 kun oldin 13-14 ming so‘mdan olgan odam uni tezroq sotuvga chiqarmasa, zararga ishlaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda ham nega arzonlashtirilgan savdoda shakar mavjud, boshqa do‘konlarda yo‘q, degan masala ko‘tarildi. Aytish kerakki, shakar bilan bog‘liq hech qanday taqchillik yo‘q. Birjada boshlang‘ich narx 8 ming 900 bo‘lmoqda va bu narx yaqin orada oshmaydi. Uzog‘i 100 so‘mgacha oshishi mumkin.