Buxoro shahri nafaqat O‘zbekiston, balki butun Osiyodagi eng qadimiy va mashhur shaharlaridan biri. Dastlab islom dini markazlaridan biri sifatida shuhrat qozongan Buxoro, keyinchalik Somoniylar davlati va Buxoro xonligi poytaxtiga aylandi va yanada ko‘proq dovruqqa ega bo‘ldi. Buxoro shahri asrlar davomida o‘zbek davlatchiligi markazi bo‘lib keldi va O‘zbekiston davlatining birinchi poytaxtiga ham bo‘ldi. “Daryo” dunyo shaharlari haqidagi turkum maqolalarini O‘zbekistonning ushbu ulug‘vor shahri bilan boshladi.
Buxoro — “ibodatxona”
Buxoro so‘zining kelib chiqishi haqida turli taxminlar mavjud. Eng ko‘p tarqalgan ikki nazariyaning birinchisiga ko‘ra, Buxoro so‘zi sanskrit tilidagi “vihara” — ibodatxona so‘zidan olingan. Tarixchilarning ta’kidlashicha, bu nomga sabab Buxoro shahri qadimda Markaziy Osiyodagi buddaviylik markazlaridan biri bo‘lganidir. Ushbu taxminni o‘sha davrda asosan buddaviylik diniga e’tiqod qilgan uyg‘ur tilidagi ibodatxona ma’nosini bildiruvchi “buxar” so‘zi ham tasdiqlaydi. Movarounnahrga kelgan ilk arab sarkardalaridan biri bo‘lmish Ubaydulloh ibn Ziyod ham Buxoroda budda ibodatxonalari ko‘pligini va bu yer o‘g‘li nomidan ish yurituvchi malika boshqaradigan buddaviy mamlakat ekanini yozib qoldirgan. Bundan tashqari XI asrda yashab o‘tgan mashhur tilshunos Mahmud Qoshg‘ariy ham Buxoro nomi butparastlar ibodatxonasi nomidan kelib chiqqanini ta’kidlagan.
Buxoro nomi haqidagi ikkinchi taxmin esa sug‘d tili bilan bog‘lanadi. Unga ko‘ra, Buxoro nomi sug‘d tilidagi “buharak” — “baxtli maskan” so‘zidan kelib chiqqan. Buxoro nomi ham ilk bor IV—V asrlardagi sug‘d tangalarida ishlatilgan.
Xalq orasida esa Buxoro so‘zi “bux” – tangri, “oro”- jamoli so‘zlaridan tashkil topgan degan yana bir versiya mavjud.
Shahar tarixi
Buxoro shahri paydo bo‘lish tarixi miloddan avvalgi III-II asrlarga bog‘lanadi. Shahar VI asrdayoq Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan. Buxoro vohasi haqida qimmatli ma’lumotlar yozilgan Muhammad Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” asarida Buxoroning paydo bo‘lishi va bu yerga odamlarning kelib joylashishi quyidagicha ta’riflanadi:“Samarqand tomonida bir katta daryo borki, uni “Rudi Mosaf” — “Mosaf daryosi” deb ataydilar. Bu daryoga ko‘p suv yig‘ilgan, u bir talay yerlarni yuvib-o‘pirib, ko‘p loyqalarni surib kelgan va natijada, bu botqoqliklar to‘lib qolgan. Suv ko‘p oqib kela berdi, loyqalarni to Bitik va Farabgacha surib keltira berdi. So‘ng suv (toshib kelishi) to‘xtadi, Buxoro o‘rnashgan joy (asta-sekin) qurib tekis yerga aylandi va shunday qilib, u katta daryo Sug‘d va bu (loyqalar bilan) to‘lgan mavze Buxoro bo‘lib qoldi; har tomondan odamlar yig‘ilib, bu joy obod bo‘ldi. Odamlar Turkiston tomonidan kelar edilar. Bu viloyatda suv va daraxtlar, ov qilinadigan (jonivorlar) ko‘p bo‘lganidan kishilarga bu viloyat xush kelib, shu yerga joylashdilar”.
Arab xalifaligidan so‘ng Movarounnahrda hukmronlik qilgan Somoniylar saltanati davrida Buxoro ushbu davlatning poytaxtiga aylandi. Shahar poytaxt sifatida har tomonlama rivojlana boshladi. Buxoroning eng qadimiy obidalaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy maqbarasi va ilk musulmon oliygohi — Farjaak madrasasi ayni shu davrda barpo etiladi.
Somoniylardan so‘ng shahar Qoraxoniylar, Saljuqiylar, Qoraxitoylar va Xorazmshohlar davlati tarkibiga kiradi. XIII asrda Xorazmshohlar imperiyasiga bostirib kirgan Chingizxon Buxoro yurishiga shaxsan o‘zi rahbarlik qiladi va shaharni egallab, yoqib yuboradi. Katta qismi yog‘och imoratlardan iborat bo‘lgan Buxoro bir necha kun olov ichida qoladi va shahar qorayib qolgan tosh binolardan iborat xarobaga aylanadi.
XIII asrning ikkinchi yarmidan shaharda hayot asta-sekin tiklana boshlaydi. Shu davrda Movarounnahr orqali Xitoyga yo‘l olgan ispaniyalik sayyoh Marko Polo Buxoroga ham tashrif buyuradi hamda Buxoroni “buyuk ulug‘vor shahar” deya ataydi.
1273-yil Buxoro yana bir bor olov ichida qoladi. Chig‘atoy ulusidagi tartibsizliklardan foydalanib, Movarounnahrga bostirib kirgan Xulokular davlati qo‘shini Buxoroni egallab oladi hamda aholini qirg‘in qilib, shaharni yoqib yuboradi. Ushbu ikki yong‘in natijasida Buxoroga “qubbat ul-islom” nomini olib kelishda katta hissa qo‘shgan juda ko‘p kutubxonalar yonib ketadi.
Chingiziylarning o‘zaro urushlari butun vohani xarobaga aylantiradi. 1333-yil Buxoroga kelgan arab sayyohi Ibn Battutta Buxoro haqida “bir nechtasini hisobga olmaganda, hozir uning masjidlari, madrasalari va bozorlari vayronaga aylangan” deya yozib qoldiradi. Aynan shu davrda Buxoro islom dinining so‘fiylik markazlaridan biriga ham aylanadi. Bahovuddin Naqshband va Sayfuddin Boharziy kabi so‘fiylik tariqatining ko‘zga ko‘ringan namoyondalari yetishib chiqishi Buxoroning islom olamidagi mavqeyini yanada oshiradi.
Temuriylar davrida ham mamlakatning yirik shaharlaridan biri bo‘lgan Buxoro Temuriylardan so‘ng mintaqa hukmronligiga kelgan Shayboniylar davrida haqiqiy shuhratga erishadi. Shayboniy Ubaydullaxon davrida Shayboniylar davlati poytaxti Samarqanddan Buxoroga ko‘chiriladi va dunyo tarixida Buxoro xonligi deb ataluvchi davlat paydo bo‘ladi. Buxoro to‘rt asrga yaqin (1533-yildan 1920-yilgacha) vaqt davomida nafaqat Buxoro xonligi, balki eng yirik shahar sifatida Markaziy Osiyoning ham poytaxti bo‘lib turadi. Ayniqsa, qudratli shayboniy hukmdor Abdullaxon II davrida Buxoro shahrida juda katta ko‘lamda qurilish ishlari olib boriladi va shahar Osiyoning yirik shaharlaridan biriga aylanadi. Bu davrda Buxoroga tashrif buyurgan ingliz sayyohi Antoniy Jenkinson shahar haqida quyidagicha yozadi:
“Shahar juda katta bo‘lib, uylar asosan tuproqdan edi, lekin u yerda tosh uylar ham kam emas edi. Ibodatxonalar va binolar hashamat bilan qurilgan va zarhal bilan qoplangan. Ayniqsa hammomlar shu qadar mohirlik bilan qurilganki, dunyoda ularga o‘xshashlari yo‘q”.
Shayboniylardan so‘ng hokimiyatga kelgan Ashtarxoniylar davrida Buxoro shahri ichki urushlar sabab bir necha bor qamalda qoladi. Biroq bu shaharing rivojlanishiga katta ta’sir o‘tkazmaydi. Shaharning Ashtarxoniylar boshqaruvi davrida qurilgan muhim me’moriy meroslaridan biri Labi Hovuz majmuasidir.
Buxorodagi so‘nggi hukmdor sulola bo‘lmish Mang‘itlar davrida shaharda bir qator zamonaviy binolar quriladi va ilk bor temiryo‘l o‘tkaziladi. Buxorodagi Chor Minor va Sitorai Mohi Xossa inshootlari Mang‘itlar davriga tegishlidir.
1920-yili so‘nggi Buxoro hukmdori Amir Olimxon shaharni tark etadi va shahar Qizil armiya tomonidan aeroplanlarda bombardimon qilinadi. Ushbu hujum natijasida Minorayi Kalonga sezilarli zarar yetkazilgan bo‘lsa, Ark qo‘rg‘onining ba’zi qismlari tiklab bo‘lmas darajada vayron bo‘ladi.
1920-yildan 1924-yilgacha Fayzulla Xo‘jayev rahbarligidagi Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) poytaxti bo‘lib turgan Buxoro shahri yangi tashkil etilgan O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining ham birinchi poytaxti bo‘ladi. 1924-yil 13-fevralda Buxorodagi Xalq uyida “O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilganligi to‘g‘risida Deklaratsiya” qabul qilinadi. Shu tariqa Buxoro O‘zbekiston davlatining ilk poytaxtiga aylanadi. Oradan ikki oy o‘tgach, aprel oyida poytaxt Samarqandga ko‘chiriladi.
SSSR davrida ham Buxoro O‘zSSRning muhim shaharlaridan biri sifatida ahamiyatga ega bo‘ladi, biroq shaharga yetarlicha e’tibor berilmaydi.
Mustaqillikdan so‘ng ham bir necha ming yilligi nishonlansa-da, Buxoro shahri muhim infratuzilmalarga ega bo‘lmadi. Xususan, shaharda jamoat transporti yaxshi rivojlanmagan, tarixiy obidalardagi xizmat ko‘rsatish sifati jahon standartlaridan ancha orqada. Tarixiy binolarga inshoot va Buxoro tarixiga umuman aloqasi bo‘lmagan artefaktlar joylashtirilgan.
Mashhur tarixiy obidalari
Buxoroning eng mashhur obidasi hisoblanuvchi va uning buyuklik ramziga aylangan Ark qo‘rg‘oni qurilgan davri sifatida milodiy V asr ko‘rsatiladi. Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” asarida Buxoro Arkining bino qilinishi quyidagicha hikoya qilinadi: “Siyovush ibn Kaykovus o‘z otasidan qochib, Jayxun daryosidan o‘tib, Afrosiyobning oldiga keldi. Afrosiyob uni yaxshi qabul etdi va o‘z qizini unga xotinlikka berib, aytishlaricha, barcha mulkini ham unga topshirdi. Bu viloyat o‘ziga vaqtincha berib qo‘yilgan joy ekanligi tufayli, Siyovush bu yerda o‘zidan bir yodgorlik qoldirishni istadi. Shunday qilib, u Buxoro hisori(Ark)ni bino qildi va ko‘proq vaqt o‘sha joyda turdi… Bu gaplar bo‘lganiga hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o‘tdi”.“Tarixi Narshaxiy”da shuningdek, Arkning bino qilinishida haqida qiziq bir voqea ham bayon qilingan: “Bidun Buxorxudot u qasrni bino qilganida buzilib ketdi, qaytadan bino qilgan edi, yana buzildi. U necha marta bino qilmasin yana vayron bo‘laverdi. Hukamolarni yig‘ib ulardan maslahat so‘radilar. Ular bu qasrni osmondagi yetti qaroqchi yulduzlari shaklida yettita tosh ustun ustiga qurishga qaror qildilar; shu shaklda (qurilgandan keyin) qasr buzilmadi. Yana bir ajoyibi shuki, bu qasr bino qilingandan beri bunda hayot kechirgan hech bir podshoh mag‘lubiyatga uchragan emas, aksincha hamisha g‘alaba qozongan. Yana bir ajoyibi, bu qasrni bino qilganlaridan beri na kofirlar davrida va na islomiyat davrida — biror podshoh ham uning ichida o‘lmagan; podshohning ajali yetgan vaqtda biror sabab yuz berib u qasrdan tashqariga chiqqan va boshqa bir joyda vafot topgan —bu qasr bino qilinganidan to vayron bo‘lgunicha shunday bo‘lib kelgan”.
Buxorodagi keyingi eng qadimiy inshootlaridan biri bu — Ismoil Somoniy maqbarasi hisoblanadi. Maqbara Somoniylarning eng mashhur hukmdori Ismoil Somoniy davrida, IX-X asrda qurilgan bo‘lib, ming yillik tarixga ega. Maqbara hozirgi kunga qadar yaxshi holatda saqlanib qolgan va o‘zining tarixiy jilosini yo‘qotmagan.
Buxoro shahrining tashrif qog‘ozi va ramzi hisoblanuvchi Minorayi Kalon 1126-yil Qoraxoniylar hukmdori Arslonxon tomonidan bunyod qilingan. Minorayi Kalon haqida ma’lumotlar juda ko‘p, ularga yana to‘xtalish shart emas.
Minorayi Kalon bilan birgalikda Poyi Kalon ansambliga kiruvchi Mir Arab madrasasi minoradan bir necha asr keyinroq, XVI asrda Shayboniylar davrida qurilgan. Mir Arab madrasasi bunyod etilganidan boshlab hozirga qadar islom olamidagi eng nufuzli ta’lim maskanlaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, Ashtarxoniylar davrida Buxoroda bunyod qilingan eng mashhur me’moriy ansambl — Labi Hovuz ansamblidir. Ashtarxoniy hukmdor Imomqulixonning obro‘li vazirlaridan bo‘lgan Nodir devonbegi tomonidan qurilgan madrasa, xonaqoh, karvonsaroy, hovuz va Abdullaxon II tarafidan barpo qilingan Ko‘kaldosh madrasasi birgalikda ajoyib ansambl hosil qilgan.
Buxoroning keyingi hukmron sulola (mang‘itlar) davrida qad ko‘targan mashhur obidalari sifatida Chor Minor va Sitorai Mohi Xossani ko‘rsatish mumkin. Mang‘it amiri Amir Haydar davrida qurilgan Chor Minor yoxud Xalifa Niyozquli madrasasi o‘zining ajoyib arxitekturasi bilan ajralib turadi. Inshoot Buxorodagi eng katta masjid imom-xatibi bo‘lgan turkman urug‘idan vakili Xalifa Niyozquli mablag‘lari hisobidan bunyod qilingan. 1997-yil Chor Minorning zarar ko‘rgan minoralari YUNESKO ko‘magida qayta tiklangan.
Buxoro amirlarining yozgi qarorgohi vazifasini bajargan Sitorai Mohi Xossa (Oy kabi yulduz) dastlab XVIII asrda qurilgan, biroq bu qism hozirgi kunda saqlanib qolmagan. Saroyning bugungi kundagi qismini Amir Abdulahadxon qurdirgan. Keyinroq Amir Olimxon Sitorai Mohi Xossada yevropacha usulda yana bir saroy barpo qilgan. Saroy ikkiga: erkaklar va ayollar hovlilariga bo‘linadi.
Yuqorida aytib o‘tilgan tarixiy inshootlarning barchasi YUNESKOning “Jahon merosi” ro‘yxatiga kiritilgan. Bulardan tashqari Buxoro shahrida yana o‘nlab tarixiy obidalar mavjud. Ularning har biri o‘z arxitekturasi va tarixi bilan bir-biridan ajralib turadi.
Izoh (0)