Бухоро шаҳри нафақат Ўзбекистон, балки бутун Осиёдаги энг қадимий ва машҳур шаҳарларидан бири. Дастлаб ислом дини марказларидан бири сифатида шуҳрат қозонган Бухоро, кейинчалик Сомонийлар давлати ва Бухоро хонлиги пойтахтига айланди ва янада кўпроқ довруққа эга бўлди. Бухоро шаҳри асрлар давомида ўзбек давлатчилиги маркази бўлиб келди ва Ўзбекистон давлатининг биринчи пойтахтига ҳам бўлди. «Дарё» дунё шаҳарлари ҳақидаги туркум мақолаларини Ўзбекистоннинг ушбу улуғвор шаҳри билан бошлади.
Бухоро — «ибодатхона»
Бухоро сўзининг келиб чиқиши ҳақида турли тахминлар мавжуд. Энг кўп тарқалган икки назариянинг биринчисига кўра, Бухоро сўзи санскрит тилидаги «виҳара» — ибодатхона сўзидан олинган. Тарихчиларнинг таъкидлашича, бу номга сабаб Бухоро шаҳри қадимда Марказий Осиёдаги буддавийлик марказларидан бири бўлганидир. Ушбу тахминни ўша даврда асосан буддавийлик динига эътиқод қилган уйғур тилидаги ибодатхона маъносини билдирувчи «бухар» сўзи ҳам тасдиқлайди. Мовароуннаҳрга келган илк араб саркардаларидан бири бўлмиш Убайдуллоҳ ибн Зиёд ҳам Бухорода будда ибодатхоналари кўплигини ва бу ер ўғли номидан иш юритувчи малика бошқарадиган буддавий мамлакат эканини ёзиб қолдирган. Бундан ташқари XI асрда яшаб ўтган машҳур тилшунос Маҳмуд Қошғарий ҳам Бухоро номи бутпарастлар ибодатхонаси номидан келиб чиққанини таъкидлаган.
Бухоро номи ҳақидаги иккинчи тахмин эса суғд тили билан боғланади. Унга кўра, Бухоро номи суғд тилидаги «буҳарак» — «бахтли маскан» сўзидан келиб чиққан. Бухоро номи ҳам илк бор IV—V асрлардаги суғд тангаларида ишлатилган.
Халқ орасида эса Бухоро сўзи «бух» – тангри, «оро»- жамоли сўзларидан ташкил топган деган яна бир версия мавжуд.
Шаҳар тарихи
Бухоро шаҳри пайдо бўлиш тарихи милоддан аввалги III-ИИ асрларга боғланади. Шаҳар VI асрдаёқ Буюк Ипак йўлида жойлашган йирик савдо ва ҳунармандчилик марказига айланган. Бухоро воҳаси ҳақида қимматли маълумотлар ёзилган Муҳаммад Наршахийнинг «Тарихи Бухоро» асарида Бухоронинг пайдо бўлиши ва бу ерга одамларнинг келиб жойлашиши қуйидагича таърифланади:«Самарқанд томонида бир катта дарё борки, уни «Руди Мосаф» — «Мосаф дарёси» деб атайдилар. Бу дарёга кўп сув йиғилган, у бир талай ерларни ювиб-ўпириб, кўп лойқаларни суриб келган ва натижада, бу ботқоқликлар тўлиб қолган. Сув кўп оқиб кела берди, лойқаларни то Битик ва Фарабгача суриб келтира берди. Сўнг сув (тошиб келиши) тўхтади, Бухоро ўрнашган жой (аста-секин) қуриб текис ерга айланди ва шундай қилиб, у катта дарё Суғд ва бу (лойқалар билан) тўлган мавзе Бухоро бўлиб қолди; ҳар томондан одамлар йиғилиб, бу жой обод бўлди. Одамлар Туркистон томонидан келар эдилар. Бу вилоятда сув ва дарахтлар, ов қилинадиган (жониворлар) кўп бўлганидан кишиларга бу вилоят хуш келиб, шу ерга жойлашдилар».
Араб халифалигидан сўнг Мовароуннаҳрда ҳукмронлик қилган Сомонийлар салтанати даврида Бухоро ушбу давлатнинг пойтахтига айланди. Шаҳар пойтахт сифатида ҳар томонлама ривожлана бошлади. Бухоронинг энг қадимий обидаларидан бири бўлмиш Исмоил Сомоний мақбараси ва илк мусулмон олийгоҳи — Фаржаак мадрасаси айни шу даврда барпо этилади.
Сомонийлардан сўнг шаҳар Қорахонийлар, Салжуқийлар, Қорахитойлар ва Хоразмшоҳлар давлати таркибига киради. XIII асрда Хоразмшоҳлар империясига бостириб кирган Чингизхон Бухоро юришига шахсан ўзи раҳбарлик қилади ва шаҳарни эгаллаб, ёқиб юборади. Катта қисми ёғоч иморатлардан иборат бўлган Бухоро бир неча кун олов ичида қолади ва шаҳар қорайиб қолган тош бинолардан иборат харобага айланади.
XIII асрнинг иккинчи ярмидан шаҳарда ҳаёт аста-секин тиклана бошлайди. Шу даврда Мовароуннаҳр орқали Хитойга йўл олган испаниялик сайёҳ Марко Поло Бухорога ҳам ташриф буюради ҳамда Бухорони «буюк улуғвор шаҳар» дея атайди.
1273 йил Бухоро яна бир бор олов ичида қолади. Чиғатой улусидаги тартибсизликлардан фойдаланиб, Мовароуннаҳрга бостириб кирган Хулокулар давлати қўшини Бухорони эгаллаб олади ҳамда аҳолини қирғин қилиб, шаҳарни ёқиб юборади. Ушбу икки ёнғин натижасида Бухорога «қуббат ул-ислом» номини олиб келишда катта ҳисса қўшган жуда кўп кутубхоналар ёниб кетади.
Чингизийларнинг ўзаро урушлари бутун воҳани харобага айлантиради. 1333 йил Бухорога келган араб сайёҳи Ибн Баттутта Бухоро ҳақида «бир нечтасини ҳисобга олмаганда, ҳозир унинг масжидлари, мадрасалари ва бозорлари вайронага айланган» дея ёзиб қолдиради. Айнан шу даврда Бухоро ислом динининг сўфийлик марказларидан бирига ҳам айланади. Баҳовуддин Нақшбанд ва Сайфуддин Боҳарзий каби сўфийлик тариқатининг кўзга кўринган намоёндалари етишиб чиқиши Бухоронинг ислом оламидаги мавқейини янада оширади.
Темурийлар даврида ҳам мамлакатнинг йирик шаҳарларидан бири бўлган Бухоро Темурийлардан сўнг минтақа ҳукмронлигига келган Шайбонийлар даврида ҳақиқий шуҳратга эришади. Шайбоний Убайдуллахон даврида Шайбонийлар давлати пойтахти Самарқанддан Бухорога кўчирилади ва дунё тарихида Бухоро хонлиги деб аталувчи давлат пайдо бўлади. Бухоро тўрт асрга яқин (1533 йилдан 1920 йилгача) вақт давомида нафақат Бухоро хонлиги, балки энг йирик шаҳар сифатида Марказий Осиёнинг ҳам пойтахти бўлиб туради. Айниқса, қудратли шайбоний ҳукмдор Абдуллахон II даврида Бухоро шаҳрида жуда катта кўламда қурилиш ишлари олиб борилади ва шаҳар Осиёнинг йирик шаҳарларидан бирига айланади. Бу даврда Бухорога ташриф буюрган инглиз сайёҳи Антоний Женкинсон шаҳар ҳақида қуйидагича ёзади:
«Шаҳар жуда катта бўлиб, уйлар асосан тупроқдан эди, лекин у ерда тош уйлар ҳам кам эмас эди. Ибодатхоналар ва бинолар ҳашамат билан қурилган ва зарҳал билан қопланган. Айниқса ҳаммомлар шу қадар моҳирлик билан қурилганки, дунёда уларга ўхшашлари йўқ».
Шайбонийлардан сўнг ҳокимиятга келган Аштархонийлар даврида Бухоро шаҳри ички урушлар сабаб бир неча бор қамалда қолади. Бироқ бу шаҳаринг ривожланишига катта таъсир ўтказмайди. Шаҳарнинг Аштархонийлар бошқаруви даврида қурилган муҳим меъморий меросларидан бири Лаби Ҳовуз мажмуасидир.
Бухородаги сўнгги ҳукмдор сулола бўлмиш Манғитлар даврида шаҳарда бир қатор замонавий бинолар қурилади ва илк бор темир йўл ўтказилади. Бухородаги Чор Минор ва Ситораи Моҳи Хосса иншоотлари Манғитлар даврига тегишлидир.
1920 йили сўнгги Бухоро ҳукмдори Амир Олимхон шаҳарни тарк этади ва шаҳар Қизил армия томонидан аэропланларда бомбардимон қилинади. Ушбу ҳужум натижасида Минорайи Калонга сезиларли зарар етказилган бўлса, Арк қўрғонининг баъзи қисмлари тиклаб бўлмас даражада вайрон бўлади.
1920 йилдан 1924 йилгача Файзулла Хўжаев раҳбарлигидаги Бухоро Халқ Совет Республикаси (БХСР) пойтахти бўлиб турган Бухоро шаҳри янги ташкил этилган Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг ҳам биринчи пойтахти бўлади. 1924 йил 13 февралда Бухородаги Халқ уйида «Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси тузилганлиги тўғрисида Декларация» қабул қилинади. Шу тариқа Бухоро Ўзбекистон давлатининг илк пойтахтига айланади. Орадан икки ой ўтгач, апрель ойида пойтахт Самарқандга кўчирилади.
СССР даврида ҳам Бухоро ЎзССРнинг муҳим шаҳарларидан бири сифатида аҳамиятга эга бўлади, бироқ шаҳарга етарлича эътибор берилмайди.
Мустақилликдан сўнг ҳам бир неча минг йиллиги нишонланса-да, Бухоро шаҳри муҳим инфратузилмаларга эга бўлмади. Хусусан, шаҳарда жамоат транспорти яхши ривожланмаган, тарихий обидалардаги хизмат кўрсатиш сифати жаҳон стандартларидан анча орқада. Тарихий биноларга иншоот ва Бухоро тарихига умуман алоқаси бўлмаган артефактлар жойлаштирилган.
Машҳур тарихий обидалари
Бухоронинг энг машҳур обидаси ҳисобланувчи ва унинг буюклик рамзига айланган Арк қўрғони қурилган даври сифатида милодий V аср кўрсатилади. Наршахийнинг «Тарихи Бухоро» асарида Бухоро Аркининг бино қилиниши қуйидагича ҳикоя қилинади: «Сиёвуш ибн Кайковус ўз отасидан қочиб, Жайхун дарёсидан ўтиб, Афросиёбнинг олдига келди. Афросиёб уни яхши қабул этди ва ўз қизини унга хотинликка бериб, айтишларича, барча мулкини ҳам унга топширди. Бу вилоят ўзига вақтинча бериб қўйилган жой эканлиги туфайли, Сиёвуш бу ерда ўзидан бир ёдгорлик қолдиришни истади. Шундай қилиб, у Бухоро ҳисори(Арк)ни бино қилди ва кўпроқ вақт ўша жойда турди… Бу гаплар бўлганига ҳозир уч минг йилдан ортиқроқ вақт ўтди».«Тарихи Наршахий»да шунингдек, Аркнинг бино қилинишида ҳақида қизиқ бир воқеа ҳам баён қилинган: «Бидун Бухорхудот у қасрни бино қилганида бузилиб кетди, қайтадан бино қилган эди, яна бузилди. У неча марта бино қилмасин яна вайрон бўлаверди. Ҳукамоларни йиғиб улардан маслаҳат сўрадилар. Улар бу қасрни осмондаги етти қароқчи юлдузлари шаклида еттита тош устун устига қуришга қарор қилдилар; шу шаклда (қурилгандан кейин) қаср бузилмади. Яна бир ажойиби шуки, бу қаср бино қилингандан бери бунда ҳаёт кечирган ҳеч бир подшоҳ мағлубиятга учраган эмас, аксинча ҳамиша ғалаба қозонган. Яна бир ажойиби, бу қасрни бино қилганларидан бери на кофирлар даврида ва на исломият даврида — бирор подшоҳ ҳам унинг ичида ўлмаган; подшоҳнинг ажали етган вақтда бирор сабаб юз бериб у қасрдан ташқарига чиққан ва бошқа бир жойда вафот топган —бу қаср бино қилинганидан то вайрон бўлгунича шундай бўлиб келган».
Бухородаги кейинги энг қадимий иншоотларидан бири бу — Исмоил Сомоний мақбараси ҳисобланади. Мақбара Сомонийларнинг энг машҳур ҳукмдори Исмоил Сомоний даврида, IX-Х асрда қурилган бўлиб, минг йиллик тарихга эга. Мақбара ҳозирги кунга қадар яхши ҳолатда сақланиб қолган ва ўзининг тарихий жилосини йўқотмаган.
Бухоро шаҳрининг ташриф қоғози ва рамзи ҳисобланувчи Минорайи Калон 1126 йил Қорахонийлар ҳукмдори Арслонхон томонидан бунёд қилинган. Минорайи Калон ҳақида маълумотлар жуда кўп, уларга яна тўхталиш шарт эмас.
Минорайи Калон билан биргаликда Пойи Калон ансамблига кирувчи Мир Араб мадрасаси минорадан бир неча аср кейинроқ, XVI асрда Шайбонийлар даврида қурилган. Мир Араб мадрасаси бунёд этилганидан бошлаб ҳозирга қадар ислом оламидаги энг нуфузли таълим масканларидан бири бўлиб келмоқда.
Юқорида айтиб ўтилганидек, Аштархонийлар даврида Бухорода бунёд қилинган энг машҳур меъморий ансамбл — Лаби Ҳовуз ансамблидир. Аштархоний ҳукмдор Имомқулихоннинг обрўли вазирларидан бўлган Нодир девонбеги томонидан қурилган мадраса, хонақоҳ, карвонсарой, ҳовуз ва Абдуллахон II тарафидан барпо қилинган Кўкалдош мадрасаси биргаликда ажойиб ансамбл ҳосил қилган.
Бухоронинг кейинги ҳукмрон сулола (манғитлар) даврида қад кўтарган машҳур обидалари сифатида Чор Минор ва Ситораи Моҳи Хоссани кўрсатиш мумкин. Манғит амири Амир Ҳайдар даврида қурилган Чор Минор ёхуд Халифа Ниёзқули мадрасаси ўзининг ажойиб архитектураси билан ажралиб туради. Иншоот Бухородаги энг катта масжид имом-хатиби бўлган туркман уруғидан вакили Халифа Ниёзқули маблағлари ҳисобидан бунёд қилинган. 1997 йил Чор Минорнинг зарар кўрган миноралари ЮНЕСКО кўмагида қайта тикланган.
Бухоро амирларининг ёзги қароргоҳи вазифасини бажарган Ситораи Моҳи Хосса (Ой каби юлдуз) дастлаб XVIII асрда қурилган, бироқ бу қисм ҳозирги кунда сақланиб қолмаган. Саройнинг бугунги кундаги қисмини Амир Абдулаҳадхон қурдирган. Кейинроқ Амир Олимхон Ситораи Моҳи Хоссада европача усулда яна бир сарой барпо қилган. Сарой иккига: эркаклар ва аёллар ҳовлиларига бўлинади.
Юқорида айтиб ўтилган тарихий иншоотларнинг барчаси ЮНЕСКОнинг «Жаҳон мероси» рўйхатига киритилган. Булардан ташқари Бухоро шаҳрида яна ўнлаб тарихий обидалар мавжуд. Уларнинг ҳар бири ўз архитектураси ва тарихи билан бир-биридан ажралиб туради.
Изоҳ (0)