Ushbu maqolada iqtisodiyot fanlari doktori Nodirbek Rasulov xodimlarning mehnatiga yarasha ish haqi olishi, olayotgan ish haqi o‘zi va oilasining normal hayot kechirishi uchun yetarli bo‘lishini davlat tomonidan kafolatlanishi to‘g‘risida o‘zining fikrlarini bildirib o‘tgan.
Bugungi kunda jamiyat tezkor va juda shiddat bilan rivojlanmoqda. O‘zbekistonning mazkur jarayonda faol ishtirok etayotganligi hamda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonlarini faollashtirgani horijiy ekspertlar hamda mutaxassislari tomonidan e’tirof etilmoqda. Biroq global pandemiya, ya’ni koronavirus infeksiyasining keltirib chiqargan salbiy oqibatlari, bozor iqtisodiyotining rivojlanishi hamda bozor qonunlarini amaliyotga joriy etilishi aholi orasida tabaqalanish jarayonini yanada tezlashuviga olib keldi. Bu esa aholining ayrim toifalarini moliyaviy jihatdan yomonlashuviga, daromadlarini pasayishiga, ishsizlikni ortishiga olib keldi.
Albatta bunday muammolarga qarshi kurashda fuqaroning mehnatiga yarasha haq to‘lanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda “Bazaviy hisoblash miqdori”, “Eng kam yoshga doir pensiya”, “Bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa”, “Zarur ish stajiga ega bo‘lmagan keksa yoshdagi va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga beriladigan nafaqa” hamda “Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” kabi to‘lov turlari mavjud. Bu to‘lovlar davlat tomonidan aholining turmush darajasini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘lamini kengaytirish hamda fuqarolarning daromadlarini izchil oshirib borish maqsadida Prezident Farmoniga ko‘ra to‘lab boriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 21 mayda “Mehnatga haq to‘lash, pensiyalar va boshqa to‘lovlar miqdorlarini aniqlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmoniga muvofiq ish haqining eng kam miqdori o‘ringa “Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” atamasi qo‘llanilishi belgilandi. Natijada quyidagi 3 ta muhim masalalarning bir-biriga bog‘liqligini bartaraf etish maqsad etib belgilandi:
- mehnatga haq to‘lash;
- pensiya tayinlash;
- soliqlar, davlat bojlari, jarimalar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlarni undirish.
O‘zbekistonda “Eng kam ish miqdori” tushunchasi amaliyotda birinchi marta 1992 yilda qo‘llanilgan bo‘lib, bunday asosiy maqsad aholi qashshoqlanishining oldini olish uchun ko‘rilgan chora-tadbirlardan biri edi. Bu atama qariyib 27 yil amalda bo‘ldi va yuqorida ta’kidlaganimizdek 2019 yilda “Eng kam ish miqdori” atamasining o‘rniga “Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” degan tushuncha ishlatila boshlandi.
Endi biz “Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” o‘zi nima?, nima uchun joriy etilgan, bu me’yor aholining hayot kechirishi uchun yetadimi degan savollarga javob beramiz.Birinchidan, “mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” bu - 1,0 tarif koeffitsiyenti bo‘yicha xodimlar uchun mehnatga haq to‘lashning yagona tarif setkasi sifatida birinchi razryadi bo‘yicha oylik tarif stavkasining puldagi ifodasi hisoblanib, mehnat munosabatlari sohasida lavozim maoshi, ustamalar, qo‘shimcha haq, gonorar, qo‘shimcha ish uchun kompensatsiya to‘lovlari va rag‘batlantiruvchi turdagi to‘lovlarning boshqa turlari, shuningdek, qonunchilikda belgilangan ushlanmalar, ilgari eng kam ish haqiga nisbatan belgilab qo‘yilgan boshqa to‘lovlar miqdorini aniqlash hamda oilalarning ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga muhtojligi va ishsizlik bo‘yicha nafaqalar miqdorini aniqlashda qo‘llanilishi belgilangan.
Eng muhimi “mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” xodimning belgilangan mehnat normalarini to‘liq bajargani uchun mehnatiga haq to‘lashning quyi chegarasi hisoblanib, xo‘jalik sub’ektining tashkiliy shaklidan qat’iy nazar mehnat munosabatlaridan kelib chiqib barcha ish beruvchilar uchun majburiy hisoblanadi.
Ikkinchidan, bizning fikrimizcha “mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori” hozirgi kunda 920 000 ming so‘mni tashkil etib, bitta insonni hayot kechirishi uchun yetmaydi. Chunki, mutaxassislarning hisob-kitobiga ko‘ra O‘zbekistonda «Iste’mol savatchasi»ning miqdori bir kishi uchun o‘rtacha taxminan 2 157 000 so‘mni tashkil etadi. Bu yerda har bir inson bir kunda 2200 kilokaloriya energiya sarflashini hisobga olingan. Bu hisob-kitoblarda inson uchun kiyim bosh va uning bir oyda sarflaydigan ko‘zda tutilmagan xarajatlari hisobga olinmagan. Agar bu xarajatlar hamda inflyatsiya darajasini ham e’tiborga oladigan bo‘lsak “Iste’mol savatchasi”ning miqdori yana oshib ketadi.
Uchinchidan, amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining “Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar” nomli 9-bobi 39-moddasidagi “Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas” – degan norma mavjud. Bu moddada mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori kiritilmagan. Shuning uchun bizning fikrimizcha konstitutsiyaning 39-moddasiga mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori to‘g‘risidagi tushunchani kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shunda davlat tomonidan har bir fuqaroning minimal mehnatga haq to‘lash miqdori qancha va hayot kechirish uchun yetadigan miqdor davlat tomonidan kafolatlanar edi.
Xulosa o‘rnida mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorini konstitutsiyaga norma sifatida kiritilishi kelajakda mehnat qiluvchilarni mehnatiga yarasha ish haqi olishi va olayotgan ish haqini o‘zi va oilasining normal hayot kechirish uchun yetarli bo‘lishi davlat tomonidan huquqiy asoslari kafolatlangan bo‘lar edi.
Izoh (0)