Inflyatsiya o‘zi biror narsaga ta’sir qiladimi?
Avvalroq birinchi chorak yakunlari bo‘yicha O‘zbekistonda inflyatsiya tashqi ta’sirlar fonida biroz tezlashgani, iste’mol narxlari indeksi o‘tgan yilning dekabriga nisbatan 2,9 foizga oshgani haqida xabar berilgan edi.
Inflyatsiya jarayoni aslida Amerikada boshlangan. Lekin uning o‘sish sur’ati dunyoning boshqa boy mamlakatlariga borib taqaladi. Bunday mamlakatlarda iste’mol narxlari yiliga 7,7 foizga o‘sib bormoqda, bu kamida o‘ttiz yillikdagi eng tez o‘sish sur’atidir, deb yozadi The Economist.
Niderlandiyada inflyatsiya 10 foizga yaqin, bu esa hatto Amerikadagidan ham yuqori, Estoniyada esa 15 foizdan oshadi.
Markaziy banklar inflyatsiya o‘sishiga qanchalik javob beradi?
Javob inflyatsiya qanchalik zarar keltirayotganiga bog‘liq.
Inflyatsiya har doim qimmatga tushadi, chunki u odamlarning jamg‘armalarini yo‘q qiladi va narx signallarini buzadi. Shubhasiz, u iqtisodiy inqirozga sabab bo‘lgan holatlar ham mavjud.
1920-yillarda Veymar Germaniyasida giperinflyatsiya davrida odamlarning jamg‘armalari bug‘lanib, o‘rta sinfni yo‘q qilgan va fashizmning yuksalishiga yo‘l ochgan.
Robert Mugabe davrida Zimbabveda ham inflyatsiya nazoratdan chiqqan. Narx signallari ishlamay qolganda millionlab odamlar oziq-ovqatsiz qolgan.
Ammo hozirgi kabi mo‘tadil inflyatsiya epizodlarida iqtisodiy inqirozning dalillari zaifroq. Umumiy xavotirlardan biri shundaki, narxlarning o‘sishi ish haqining ko‘tarilishidan yuqori bo‘lib, odamlarning real daromadlarining pasayishiga olib kelishi mumkin.
Bu hodisa so‘nggi oylarda dunyoning boy mamlakatlarida sodir bo‘lyapti. Amerikaning real soatlik daromadi yil davomida deyarli 3 foizga kamaydi.
Umuman olganda, iqtisodchilar inflyatsiya va ishchilarning real turmush darajasi o‘rtasida zaif bog‘liqlik ko‘rishadi. Ba’zan narxlar ish haqiga qaraganda tezroq ko‘tarilsa, ba’zan bunday bo‘lmaydi.
Inflyatsiya ishlayotgan odamlarga zarar yetkazsa ham ishsizlarga ish topishga yordam berishi mumkin. 2007—2009-yillardagi jahon moliyaviy inqirozidan keyin funt sterling qadrsizlanib, Buyuk Britaniyada inflyatsiyani kuchaytirgan va real ish haqini pasaytirgan. Shunda kompaniyalar ko‘proq ishchilarni yollashga qodir bo‘lgan.
Kapitalizm resurslarni nisbiy narxlarning o‘zgarishi orqali taqsimlaydi: agar avtomobil narxi velosiped narxiga nisbatan ko‘tarilsa, oxir-oqibat ko‘proq avtomobil ishlab chiqarilishi kerak bo‘ladi.
Xavotirli tomoni shundaki, inflyatsiya bu jarayonni buzadi, bu esa avtomobillar va velosipedlarning nisbiy narxlarini aniqlashni qiyinlashtiradi.
2018-yilda nashr etilgan maqolada, Berkli Kaliforniya universitetidan Emi Nakamura va uning hamkasblari vaqt o‘tishi bilan bir xil turdagi mahsulotlar uchun narxlarning o‘zgarishini o‘rganadilar.
1970-yillardagi yuqori inflyatsiya davridan kelib chiqib, ular inflyatsiya ancha past bo‘lgan pandemiyadan avvalgi davrda ham narxlar o‘z optimal darajasidan farq qilmaganini aniqlaydi.
Past inflyatsiya darajasining optimalligi haqidagi kuchli xulosalarni qayta ko‘rib chiqish kerak, — deb hisoblagan Nakamura.
Boy mamlakatlarda inflyatsiyaning hozirgi inqirozi minimal darajadami yoki yo‘q?
Iqtisodchilarning muammosi shundaki, ularning tadqiqotidan tashqarida butun dunyo mavjud. Tadqiqot natijalariga esa juda kam odam e’tibor beradi va ularning bari inflyatsiyadan nafratlanadi.
Inflyatsiya jamoatchilik ongida alohida o‘rin tutadi. 2010-yillarda ishsizlik ancha katta iqtisodiy muammo bo‘lganiga qaramay ingliz ommaviy axborot vositalari inflyatsiyani ishsizlikdan ko‘ra 50 foizga ko‘proq yoritishgan.
1990-yillarda Yel universitetidan Robert Shiller bir qator mamlakatlardagi odamlardan inflyatsiya haqidagi fikrlarini so‘ragan va ularni iqtisodchilarning fikrlari bilan solishtirgan.
Uning aniqlashicha, oddiy odamlar bu mavzuda akademiklarga qaraganda ancha radikal qarashlarga ega.
Odamlar inflyatsiya ularni kambag‘alga aylantirishiga ishonishadi va inflyatsiyani vijdonsiz kompaniyalar ulardan foydalanayotganidan dalolat deb hisoblaydilar (amerikaliklarning uchdan ikki qismi so‘nggi inflyatsiyaning o‘sishini korporativ ochko‘zlik bilan bog‘laydi).
Amerikaliklarning yarmidan ko‘pi yuqori inflyatsiyaning oldini olish giyohvand moddalarni iste’mol qilishni to‘xtatish yoki ta’lim standartlarini saqlab qolish kabi muhim jarayon ekanligiga to‘liq qo‘shiladi, iqtisodchilarning esa atigi 18 foizi bunday fikrda.
Xuddi shu so‘rovda odamlarning 46 foizi hukumatdan inflyatsiyaning keskin o‘sishidan so‘ng narxlarni pasaytirishini xohlashi aniqlangan, buni bir nechta iqtisodchilar ham tavsiya qilgan.
Real vaziyat
Ehtimol, siyosatchilar oddiy odamlarning fikriga e’tibor bermasliklari kerakdir. Agar ekspertlar inflyatsiya sezilarli darajada past xarajatlarga olib kelishini aniqlasa, siyosatni boshqarish uchun yana qanday ma’lumotlar talab qilinadi?
Biroq yuqori inflyatsiyaning psixologik xarajatlari real. Shu sababli, markaziy banklar va hukumatlar tomonidan bu hisobga olinishi kerak.
Moliyaviy yoki pul-kredit siyosatini majburan kuchaytirish orqali inflyatsiyaga qarshi kurashish ko‘pincha qiyin tanlov sifatida qaraladi, chunki u iqtisodiyotni sovitadi va retsessiyani keltirib chiqarishi mumkin. Aslida bu eng populistik siyosatlardan biridir.
