Qurolsizlanish konferensiyasidagi “raketa-payrov”, “ko‘klam ishlari bahona maktablar yopilmasin”, Toshkentga Andijondagi kabi parklar kerak! O‘zbek matbuoti 26-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 26-aprel, seshanba

“O‘zbekiston Oliy sudining sobiq prokurori Badriddinov prokuraturada va Farg‘onada ishlagan vaqtida sinfiy dushman manfaatiga xizmat qilganligi aniqlanib, O‘zbekiston Ijtimoiy Sho‘ro Jumhuriyati Jinoyat qonunlari majmuasining 63-moddasi bilan ayblanadi”, — deb boshlanadi “Qizil O‘zbekiston”da bosilgan “Badriddinovga sud boshlanadi” sarlavhali xabar. Unda ta’kidlanishicha, “Badriddinov proletariat diktaturasining obro‘li sud apparatini yana kuchaytirish o‘rniga sinfiy dushmanning teskari harakatlarini va sirlarini oshkora qilgan ishchi-dehqon muxbirlari va devoriy gazetalarini ta’qib qilish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Badriddinov o‘zining butun ishlarini boy va mushtumzo‘rlarni himoya qilish asosida olib bordi va quritilgan ‘qosimovchilik’ mafkurasini saqlab keldi”. Prokuror Badriddinov ishi — O‘zbekiston Oliy sudi sobiq raisi Sa’dulla Qosimovga qarshi uyushtirilgan va uning qatl etilishi bilan tugagan “qosimovchilik”ning davomi edi, unga “badriddinovchilik” deb zo‘raki nom berilgani ham shundan.

Qolgan mavzular — odatdagidek, ammo ziddiyatlar ham yo‘q emas. Masalan, “Yosh leninchi” gazetasi Jizzaxda ko‘plab o‘quvchilar kolxoz va sovxozlarga yordam berayotganini olqishlab, “Yordamingizni yana ham kuchaytiring” deb ularni olg‘a boshlagan. Ta’kidlanishicha, o‘quvchilar 140 gektar parnikni tayyorlagan, 2 tonna chigitni tozalagan. “Bundan tashqari, sovxoz, kolxozning madaniy oqartish ishlarini yo‘lga qo‘yib, sovxozda qizil choyxona tashkil qilib qaytdilar. Kolxoz, sovxoz ishchilari o‘quvchilarga rahmat dedilar. Bu komsomol o‘quvchilarining ishidagi zarbdorchiliklarni boshqa maktab o‘quvchilari ham qilishi kerak”, — deyiladi xabarda.

Ayni vaqtda, “Qizil O‘zbekiston” gazetasida “Narkompros qulog‘iga” rukni ostida Piskent tumanida bahorgi ekin-tikin ishlari bahona maktablar yopib qo‘yilayotgani qoralangan. “Piskent rayon tashkilotlari yoppasiga savodsizlikni bitirish haqidagi partiya, hukumat qarorlarini ochiqdan-ochiq buzmoqdalarkim, ko‘klam ekin kampaniyasi boshlanishi bilan qishloqlardagi savodsizlikni bitirish va ijtimoiy tarbiya maktablari ‘ko‘klam ishiga zarba beradi’, degan kayfiyat bilan yopib qo‘yayotirlar. Rayonga qarashli Namuna qishloq sho‘rosidagi uch sinflik ijtimoiy tarbiya maktabi ham savodsizlikni bitirish kurslarini akt tuzib, yopib qo‘ydilar. O‘qish 10-iyunda tamom bo‘lishi kerak, bunga e’tibor qilmaydilar... Savodsizlikni bitirishga to‘suqchilik qiluvchi opportunistlarga ayamay chora ko‘rish kerak. Narkompros yuqoridagi hollarga chek qo‘ysin”, — deyiladi “Qosh qo‘yaman deb ko‘z chiqardilar” sarlavhali xabarda.

U yoki bu shaxslarga chora ko‘rish zarurligi haqidagi xabarlar faqat yuqoridagi axborot bilan cheklanmagan. Masalan, Zangiotada 100 gektar bedazorga “294 ishchi hayvon” qo‘yib yuborilgan. Shu bois “Yosh leninchi” muxbiri rayon rahbarlik tashkilotlaridan “bunday yaramas ahvollar”ga yo‘l qo‘yib, “bedalarni nobud qilgan”larga “qat’iy va keskin chora ko‘rish”ni so‘ragan.

Sovet mamlakatining asosiy ikki bayramidan biri — 1-mayga hech qancha fursat qolmadi. Bunday “ulug‘ kunlar” arafasi turli obyektlarni foydalanishga topshirish — eskitdan qolgan an’ana. Ammo, bu an’ananing o‘sha zamonlardan beri o‘zgarmay kelayotgan bir jihati borki, u ham bo‘lsa obyektni hech qachon aytilgan bayramgacha to‘liq bitkazib bo‘lmaydi.

“Shahar sho‘rosi shahar proletariatining sog‘lom yashovining asosiy manbai bo‘lgan yozgi dam olish joylarini, istirohat bog‘chalarini kengaytirish... ishlarini ahamiyatdan pastdan qoldirgan... ‘Forobiy’ parkini va Balandmasjiddagi istirohat bog‘chasini yozga tayyorlash, uni kengaytirish ishi juda bo‘sh boradir”, — deyiladi “Yosh leninchi”ning “Madaniy dam olish joylari 1-may kunigacha tamom tayyorlanishi kerak. Park qurilishi shatakka” sarlavhali materialida.

“Qizil O‘zbekiston”da esa taxminan shu mavzuda Andijondan xushxabar bor. “Andijon O‘rta Osiyoda birinchi va Ikromov nomidagi madaniyat va istirohat bog‘ining birinchi navbatdagi qismini qurib bitirdi. 16 hektar yerda 122 xil bino solindi. Bularning biri — doimiy qishloq xo‘jaligi vistavkasi, 10 pavilyon, 400 kishilik bolalar shaharchasi, sport maydoni, yuzush stansiyasi, hovuzlar, sirk, har xil o‘yinlar, kultbazaning bir kunlik dam olish uyi, musofirxona, choyxona va boshqalar. Shu bog‘ 1-may kuni tantanali ravishda ochilib, sotsializm qurilish programmasini amalga oshirish uchun kurashuvga, Sho‘ro Ittifoqining paxta mustaqilligi uchun va mehnatkashlarning madaniy darajasini ko‘tarish uchun kurashuvga qo‘shiladi”, — deyiladi “Andijon madaniyat va istirohat bog‘i tayyor” sarlavhasi bilan bosilgan xatda.

Jenevada qurolsizlanish bo‘yicha konferensiya hamon davom etmoqda. “Qizil O‘zbekiston”ning yozishicha, konferensiya yakunlari bo‘yicha qabul qilinajak asosiy hujjatning uchinchi bandi muhokamasi vaqtida Angliya va Fransiya kelisholmay qolgan. Xabar juda rasmiy, ular aynan nimani kelisha olmaganini tushunish qiyin, ammo Ruminiya vakili ularni murosaga chaqirishga uringani qiziq: “Ruminiya delegati Titulesku chiqib, murosa ruhida taklif kirgizdi. Bu kishi e’lon qilgan loyihada hech qanday direktiv bo‘lmay, ikkala boshqa-boshqa nuqtai nazar bir-biriga qo‘shilgandir. Titulesku loyihasi majlisdagi butun xalqni qattiq kuldirdi”.

Konferensiya vaqtida Angliya va Fransiya aynan nima masala(lar)da kelisha olmagan? O‘zbekistonlik mushtariylar bu ikki davlat o‘rtasidagi kamida bir ziddiyatli masalaning insoniy tildagi bayoni bilan oradan 30 yil o‘tib tashkil etilgan navbatdagi qurolsizlanish konferensiyasi yakunlari bo‘yicha o‘qilgan nutq bahona bilib oladi.

60 yil avval. 26-aprel, payshanba

“Qizil O‘zbekiston” gazetasining 1962-yil 26-aprel soni to‘liq yangi saylangan oltinchi chaqiriq SSSR Oliy Sovetining birinchi sessiyasi tafsilotlariga bag‘ishlangan. Muqovaning yarmidan ko‘pi Oliy Sovet Prezidiumini saylash to‘g‘risidagi qaror (shu qaror bilan chinozlik mexanizator Tursunoy Oxunova ham SSSR oliy rahbariyati tarkibidan o‘rin olgan) va Prezidiumning raisi va uning yangi o‘rinbosarlari, Prezidium a’zolari portretlari bilan to‘la.

Semyon Budyonniy (yuqoridan ikkinchi) va Rasul Hamzatov (pastdan birinchi) orasidagi Tursunoy Oxunova." data-action="zoom" class="border lazyload" />

SSSR hukumati rahbari Nikita Xrushchyov 24-aprel kuni yangi saylangan parlament oldida o‘z vakolatlarini topshirgan. Ertasiga, 25-aprel kuni esa, Xrushchyov SSSRning yangi tuzilgan hukumati rahbari sifatida tasdiqlangan, chunki, deputat o‘rtoq Podgorniy ta’kidlaganidek, “shak-shubha yo‘qki, hamma deputatlar sovet xalqining xohish-irodasini ifodalab, Sovet hukumati boshlig‘i Nikita Sergeyevich Xrushchyovga ishonch bildiradilar”.

Darvoqe, SSSR hukumati tarkibidan O‘zbekiston hukumati rahbari Rahmonqul Qurbonov ham o‘rin olgan (chunki SSSRning o‘sha vaqtda hali amalda bo‘lgan Konstitutsiyasi 70-moddasiga muvofiq, ittifoqchi respublikalar hukumat rahbarlari lavozimlari bo‘yicha SSSR Ministrlar Soveti tarkibiga kiradi).

Konstitutsiya degandek — eski-yangi hukumat rahbari ishni SSSRning yangi Konstitutsiyasini qabul qilish vaqti kelgani haqidagi nutqdan boshlagan. Uning aytishicha, 1936-yilgi SSSR Konstitutsiyasining “asosiy qoidalari eskirib qoldi va chorak asr mobaynida jamiyatning hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlarni aks ettirmaydi, jamiyatning hozirgi holatiga to‘g‘ri kelmaydi”, unda “Sovet Ittifoqi tashqi siyosatining prinsiplari belgilab berilmagan”. To‘g‘ri, Konstitutsiyaga tuzatish va o‘zgartishlar kiritish yo‘li bilan uning umrini uzaytirish mumkin, ammo “bu tuzatishlar eski binoning uyog‘-buyog‘ini tuzatishdek bir gap bo‘lur edi”.

Nikita Xrushchyovning tushuntirishicha, “yangi Konstitutsiya umumxalq sotsialistik davlati Konstitutsiyasi, qurilayotgan kommunizm Konstitutsiyasi bo‘lmog‘i kerak. Bu Konstitutsiya mamlakat hayotining yangi tarixiy davriga munosib bo‘lmog‘i lozim” (ma’lumot uchun, Xrushchyov oradan ikki yil o‘tib, 1964-yil oktabridan hokimiyatdan chetlatiladi, 1971-yili vafot etadi, SSSRning yangi Konstitutsiyasi esa 1977-yilga kelibgina qabul qilinadi).

Oliy Sovetdan kelgan yana bir muhim yangilik — qurolsizlanish bo‘yicha Jeneva muzokaralari to‘g‘risida SSSR tashqi ishlar vaziri, deputat Andrey Gromikoning nutqidir. Bundan 30 yil avvalgi Jeneva qurolsizlanish konferensiyasi vaqtida Angliya va Fransiya nima masalada kelisha olmay qolganini aynan Gromiko bizga qiziq bir yo‘sinda hikoya qilib beradi.

“Ma’lumki, inglizlar suvosti kemalarini hamisha unchalik yaxshi ko‘rmas edilar. Shuning uchun ham ular Fransiyaning jon-tani bo‘lgan suvosti kemalarini yo‘q qilishga urina berdilar. Fransuzlar esa Angliya dengiz flotining iftixori bo‘lgan linkorlarni yemirib tashlashga unday berdilar. Har ikkala tomon o‘zlarining eng kuchli qurol-yarog‘larini qo‘l tegizmay saqlab qolishga har xil bahonalar bilan harakat qildi. Fransiyaning o‘sha vaqtda tashqi ishlar ministri bo‘lgan, har ikkala tomon ishlatayotgan nayranglarni juda yaxshi tushungan Brian bir vaqt zaharxanda bilan bunday degan edi: ‘Angliya dengiz ministrligi La-Manshda baliq ovlamoq uchun linkorlar quryapti, ammo biz shu bo‘g‘ozning tagini tadqiq qilmoq uchun o‘zimizning suvosti kemalarimizni quryapmiz’”.

Gromiko bu bilan 1962-yilgi qurolsizlanish muzokaralarida AQSh tomoni SSSRga nisbatan ilgari surgan talablarni izohlashga uringan: “Raketalar to‘g‘risidagi o‘z takliflarini ilgari surayotgan AQSh vakillari hazilkashlikdan uzoq bo‘lsalar kerak, lekin ularning pozitsiyasi Brian boplab masxara qilgan pozitsiyadan unchalik farq qilmaydi. Ular bamisoli bunday deyishyapti: ‘Sovet raketalari bizga yoqmaydi, bu raketalar juda uzoqqa uchadi va mo‘ljalga juda aniq borib tushadi, bu raketalarni yo‘q qilib tashlash kerak, ammo atom bombardimonchilari joylashtirib qo‘yilgan, butun dunyoda bo‘lgan bizning bazalarimizni esa saqlab qolish kerak’. Xo‘sh, nima uchun — meteorolgik kuzatishlar olib borish uchunmi? Ammo biz ham, agar Brianning payrovi bilan gap qiladigan bo‘lsak, bunday deyishimiz mumkin: ‘Sizlar o‘z bazalaringizni yo‘qoting, o‘z samolyotlaringizni yemirib tashlang, ular osmonni juda ham tutunga bostirib yuboryapti, ammo biz raketalarimizni saqlab qolamiz, bu raketalar bulutlar naryog‘idagi temperaturani o‘lchash uchun bizga kerak’”.

Umuman olganda, 1962-yilgi SSSRning o‘z pozitsiyasini tushuntirishi 2022-yildagi ayrim davlatlarning o‘z xatti-harakatlarini oqlashga juda ham o‘xshab ketadi. Go‘yoki, “metodichka”lar 60 yil o‘tsa ham eskirmagandek.

30 yil avval. 26-aprel, yakshanba

1992-yil 26-aprel kuni O‘zbekistonda markaziy gazetalar chop etilmagan.Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi