Қуролсизланиш конференциясидаги «ракета-пайров», «кўклам ишлари баҳона мактаблар ёпилмасин», Тошкентга Андижондаги каби парклар керак! Ўзбек матбуоти 26 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 26 апрель, сешанба

«Ўзбекистон Олий судининг собиқ прокурори Бадриддинов прокуратурада ва Фарғонада ишлаган вақтида синфий душман манфаатига хизмат қилганлиги аниқланиб, Ўзбекистон Ижтимоий Шўро Жумҳурияти Жиноят қонунлари мажмуасининг 63-моддаси билан айбланади», — деб бошланади «Қизил Ўзбекистон»да босилган «Бадриддиновга суд бошланади» сарлавҳали хабар. Унда таъкидланишича, «Бадриддинов пролетариат диктатурасининг обрўли суд аппаратини яна кучайтириш ўрнига синфий душманнинг тескари ҳаракатларини ва сирларини ошкора қилган ишчи-деҳқон мухбирлари ва деворий газеталарини таъқиб қилиш билан машғул бўлди. Бадриддинов ўзининг бутун ишларини бой ва муштумзўрларни ҳимоя қилиш асосида олиб борди ва қуритилган ‘қосимовчилик’ мафкурасини сақлаб келди». Прокурор Бадриддинов иши — Ўзбекистон Олий суди собиқ раиси Саъдулла Қосимовга қарши уюштирилган ва унинг қатл этилиши билан тугаган «қосимовчилик»нинг давоми эди, унга «бадриддиновчилик» деб зўраки ном берилгани ҳам шундан.

Қолган мавзулар — одатдагидек, аммо зиддиятлар ҳам йўқ эмас. Масалан, «Ёш ленинчи» газетаси Жиззахда кўплаб ўқувчилар колхоз ва совхозларга ёрдам бераётганини олқишлаб, «Ёрдамингизни яна ҳам кучайтиринг» деб уларни олға бошлаган. Таъкидланишича, ўқувчилар 140 гектар парникни тайёрлаган, 2 тонна чигитни тозалаган. «Бундан ташқари, совхоз, колхознинг маданий оқартиш ишларини йўлга қўйиб, совхозда қизил чойхона ташкил қилиб қайтдилар. Колхоз, совхоз ишчилари ўқувчиларга раҳмат дедилар. Бу комсомол ўқувчиларининг ишидаги зарбдорчиликларни бошқа мактаб ўқувчилари ҳам қилиши керак», — дейилади хабарда.

Айни вақтда, «Қизил Ўзбекистон» газетасида «Наркомпрос қулоғига» рукни остида Пискент туманида баҳорги экин-тикин ишлари баҳона мактаблар ёпиб қўйилаётгани қораланган. «Пискент раён ташкилотлари ёппасига саводсизликни битириш ҳақидаги партия, ҳукумат қарорларини очиқдан-очиқ бузмоқдаларким, кўклам экин кампанияси бошланиши билан қишлоқлардаги саводсизликни битириш ва ижтимоий тарбия мактаблари ‘кўклам ишига зарба беради’, деган кайфият билан ёпиб қўяётирлар. Раёнга қарашли Намуна қишлоқ шўросидаги уч синфлик ижтимоий тарбия мактаби ҳам саводсизликни битириш курсларини акт тузиб, ёпиб қўйдилар. Ўқиш 10 июнда тамом бўлиши керак, бунга эътибор қилмайдилар... Саводсизликни битиришга тўсуқчилик қилувчи оппортунистларга аямай чора кўриш керак. Наркомпрос юқоридаги ҳолларга чек қўйсин», — дейилади «Қош қўяман деб кўз чиқардилар» сарлавҳали хабарда.

У ёки бу шахсларга чора кўриш зарурлиги ҳақидаги хабарлар фақат юқоридаги ахборот билан чекланмаган. Масалан, Зангиотада 100 гектар бедазорга «294 ишчи ҳайвон» қўйиб юборилган. Шу боис «Ёш ленинчи» мухбири раён раҳбарлик ташкилотларидан «бундай ярамас аҳволлар»га йўл қўйиб, «бедаларни нобуд қилган»ларга «қатъий ва кескин чора кўриш»ни сўраган.

Совет мамлакатининг асосий икки байрамидан бири — 1 майга ҳеч қанча фурсат қолмади. Бундай «улуғ кунлар» арафаси турли объектларни фойдаланишга топшириш — эскитдан қолган анъана. Аммо, бу анъананинг ўша замонлардан бери ўзгармай келаётган бир жиҳати борки, у ҳам бўлса объектни ҳеч қачон айтилган байрамгача тўлиқ битказиб бўлмайди.

«Шаҳар шўроси шаҳар пролетариатининг соғлом яшовининг асосий манбаи бўлган ёзги дам олиш жойларини, истироҳат боғчаларини кенгайтириш... ишларини аҳамиятдан пастдан қолдирган... ‘Форобий’ паркини ва Баландмасжиддаги истироҳат боғчасини ёзга тайёрлаш, уни кенгайтириш иши жуда бўш борадир», — дейилади «Ёш ленинчи»нинг «Маданий дам олиш жойлари 1 май кунигача тамом тайёрланиши керак. Парк қурилиши шатакка» сарлавҳали материалида.

«Қизил Ўзбекистон»да эса тахминан шу мавзуда Андижондан хушхабар бор. «Андижон Ўрта Осиёда биринчи ва Икромов номидаги маданият ва истироҳат боғининг биринчи навбатдаги қисмини қуриб битирди. 16 ҳектар ерда 122 хил бино солинди. Буларнинг бири — доимий қишлоқ хўжалиги виставкаси, 10 павильон, 400 кишилик болалар шаҳарчаси, спорт майдони, юзуш станцияси, ҳовузлар, цирк, ҳар хил ўйинлар, култбазанинг бир кунлик дам олиш уйи, мусофирхона, чойхона ва бошқалар. Шу боғ 1 май куни тантанали равишда очилиб, социализм қурилиш программасини амалга ошириш учун курашувга, Шўро Иттифоқининг пахта мустақиллиги учун ва меҳнаткашларнинг маданий даражасини кўтариш учун курашувга қўшилади», — дейилади «Андижон маданият ва истироҳат боғи тайёр» сарлавҳаси билан босилган хатда.

Женевада қуролсизланиш бўйича конференция ҳамон давом этмоқда. «Қизил Ўзбекистон»нинг ёзишича, конференция якунлари бўйича қабул қилинажак асосий ҳужжатнинг учинчи банди муҳокамаси вақтида Англия ва Франция келишолмай қолган. Хабар жуда расмий, улар айнан нимани келиша олмаганини тушуниш қийин, аммо Руминия вакили уларни муросага чақиришга урингани қизиқ: «Руминия делегати Титулеску чиқиб, муроса руҳида таклиф киргизди. Бу киши эълон қилган лойиҳада ҳеч қандай директив бўлмай, иккала бошқа-бошқа нуқтаи назар бир-бирига қўшилгандир. Титулеску лойиҳаси мажлисдаги бутун халқни қаттиқ кулдирди».

Конференция вақтида Англия ва Франция айнан нима масала(лар)да келиша олмаган? Ўзбекистонлик муштарийлар бу икки давлат ўртасидаги камида бир зиддиятли масаланинг инсоний тилдаги баёни билан орадан 30 йил ўтиб ташкил этилган навбатдаги қуролсизланиш конференцияси якунлари бўйича ўқилган нутқ баҳона билиб олади.

60 йил аввал. 26 апрель, пайшанба

«Қизил Ўзбекистон» газетасининг 1962 йил 26 апрель сони тўлиқ янги сайланган олтинчи чақириқ СССР Олий Советининг биринчи сессияси тафсилотларига бағишланган. Муқованинг ярмидан кўпи Олий Совет Президиумини сайлаш тўғрисидаги қарор (шу қарор билан чинозлик механизатор Турсуной Охунова ҳам СССР олий раҳбарияти таркибидан ўрин олган) ва Президиумнинг раиси ва унинг янги ўринбосарлари, Президиум аъзолари портретлари билан тўла.

Семён Будённий (юқоридан иккинчи) ва Расул Ҳамзатов (пастдан биринчи) орасидаги Турсуной Охунова." data-action="zoom" class="border lazyload" />

СССР ҳукумати раҳбари Никита Хрушчёв 24 апрель куни янги сайланган парламент олдида ўз ваколатларини топширган. Эртасига, 25 апрель куни эса, Хрушчёв СССРнинг янги тузилган ҳукумати раҳбари сифатида тасдиқланган, чунки, депутат ўртоқ Подгорний таъкидлаганидек, «шак-шубҳа йўқки, ҳамма депутатлар совет халқининг хоҳиш-иродасини ифодалаб, Совет ҳукумати бошлиғи Никита Сергеевич Хрушчёвга ишонч билдирадилар».

Дарвоқе, СССР ҳукумати таркибидан Ўзбекистон ҳукумати раҳбари Раҳмонқул Қурбонов ҳам ўрин олган (чунки СССРнинг ўша вақтда ҳали амалда бўлган Конституцияси 70-моддасига мувофиқ, иттифоқчи республикалар ҳукумат раҳбарлари лавозимлари бўйича СССР Министрлар Совети таркибига киради).

Конституция дегандек — эски-янги ҳукумат раҳбари ишни СССРнинг янги Конституциясини қабул қилиш вақти келгани ҳақидаги нутқдан бошлаган. Унинг айтишича, 1936 йилги СССР Конституциясининг «асосий қоидалари эскириб қолди ва чорак аср мобайнида жамиятнинг ҳаётида рўй берган ўзгаришларни акс эттирмайди, жамиятнинг ҳозирги ҳолатига тўғри келмайди», унда «Совет Иттифоқи ташқи сиёсатининг принциплари белгилаб берилмаган». Тўғри, Конституцияга тузатиш ва ўзгартишлар киритиш йўли билан унинг умрини узайтириш мумкин, аммо «бу тузатишлар эски бинонинг уёғ-буёғини тузатишдек бир гап бўлур эди».

Никита Хрушчёвнинг тушунтиришича, «янги Конституция умумхалқ социалистик давлати Конституцияси, қурилаётган коммунизм Конституцияси бўлмоғи керак. Бу Конституция мамлакат ҳаётининг янги тарихий даврига муносиб бўлмоғи лозим» (маълумот учун, Хрушчёв орадан икки йил ўтиб, 1964 йил октябридан ҳокимиятдан четлатилади, 1971 йили вафот этади, СССРнинг янги Конституцияси эса 1977 йилга келибгина қабул қилинади).

Олий Советдан келган яна бир муҳим янгилик — қуролсизланиш бўйича Женева музокаралари тўғрисида СССР ташқи ишлар вазири, депутат Андрей Громиконинг нутқидир. Бундан 30 йил аввалги Женева қуролсизланиш конференцияси вақтида Англия ва Франция нима масалада келиша олмай қолганини айнан Громико бизга қизиқ бир йўсинда ҳикоя қилиб беради.

«Маълумки, инглизлар сувости кемаларини ҳамиша унчалик яхши кўрмас эдилар. Шунинг учун ҳам улар Франциянинг жон-тани бўлган сувости кемаларини йўқ қилишга урина бердилар. Французлар эса Англия денгиз флотининг ифтихори бўлган линкорларни емириб ташлашга ундай бердилар. Ҳар иккала томон ўзларининг энг кучли қурол-яроғларини қўл тегизмай сақлаб қолишга ҳар хил баҳоналар билан ҳаракат қилди. Франциянинг ўша вақтда ташқи ишлар министри бўлган, ҳар иккала томон ишлатаётган найрангларни жуда яхши тушунган Бриан бир вақт заҳарханда билан бундай деган эди: ‘Англия денгиз министрлиги Ла-Маншда балиқ овламоқ учун линкорлар қуряпти, аммо биз шу бўғознинг тагини тадқиқ қилмоқ учун ўзимизнинг сувости кемаларимизни қуряпмиз’».

Громико бу билан 1962 йилги қуролсизланиш музокараларида АҚШ томони СССРга нисбатан илгари сурган талабларни изоҳлашга уринган: «Ракеталар тўғрисидаги ўз таклифларини илгари сураётган АҚШ вакиллари ҳазилкашликдан узоқ бўлсалар керак, лекин уларнинг позицияси Бриан боплаб масхара қилган позициядан унчалик фарқ қилмайди. Улар бамисоли бундай дейишяпти: ‘Совет ракеталари бизга ёқмайди, бу ракеталар жуда узоққа учади ва мўлжалга жуда аниқ бориб тушади, бу ракеталарни йўқ қилиб ташлаш керак, аммо атом бомбардимончилари жойлаштириб қўйилган, бутун дунёда бўлган бизнинг базаларимизни эса сақлаб қолиш керак’. Хўш, нима учун — метеоролгик кузатишлар олиб бориш учунми? Аммо биз ҳам, агар Брианнинг пайрови билан гап қиладиган бўлсак, бундай дейишимиз мумкин: ‘Сизлар ўз базаларингизни йўқотинг, ўз самолётларингизни емириб ташланг, улар осмонни жуда ҳам тутунга бостириб юборяпти, аммо биз ракеталаримизни сақлаб қоламиз, бу ракеталар булутлар нарёғидаги температурани ўлчаш учун бизга керак’».

Умуман олганда, 1962 йилги СССРнинг ўз позициясини тушунтириши 2022 йилдаги айрим давлатларнинг ўз хатти-ҳаракатларини оқлашга жуда ҳам ўхшаб кетади. Гўёки, «методичка»лар 60 йил ўтса ҳам эскирмагандек.

30 йил аввал. 26 апрель, якшанба

1992 йил 26 апрель куни Ўзбекистонда марказий газеталар чоп этилмаган.Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди