Leninning tug‘ilgan kuni, Lenin haqida she’rlar, “Lenin sizga mushayt qilayaptimi?”. O‘zbek matbuoti 22-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 22-aprel, juma

22-aprel — Sovetlar mamlakati asoschisi Vladimir Ilich Lenin tug‘ilgan kun. Ammo, kutilmaganda, 1932-yilgi o‘zbek sovet gazetalari bu “ulug‘ kun”ga katta ahamiyat qaratmagan (ehtimol, yer haydash, chigit ekish va omonat kassa konkursi tashvishlaridan ortishmagandir). “Qizil O‘zbekiston” muqovasi Leninning bolalikdagi suratini berish bilan kifoyalangan:

“Yosh leninchi” esa, nomiga nomunosib tarzda, Lenin haqida biror material bermagan (albatta, bu kamchilik oradan 30 yil o‘tib ortig‘i bilan to‘ldiriladi). Muqovada ham Lenin yo‘q. Ammo Stalin bor: “Stalin yurishi — ish asosi bo‘ldi” xabari so‘zimizga dalil:

“Qizil O‘zbekiston” sahifalarida, har doimgidek, fosh etishlarni topish mumkin. Masalan, “Nurmatovni topib, sudga berish kerak” sarlavhali mitti xabarning o‘zida ikki masala ko‘tariladi — birinchidan, Parkentdagi mashina-traktor stansiyasi va batraklar ittifoqining sobiq raisi pulni “yeb”, qochib ketgani, ikkinchidan, tuman qidiruv bo‘limiga uni izlab topish haqida ariza berilgan bo‘lsa-da, qidiruv olib borilmayotgani haqida. “Mana shu fakt rayon qidiruv shu’basiga yaramas unsurlar joylashib olganini ko‘rsatadi”, deya 1930-yillarga xos uzil-kesil xulosa beriladi xabarda.

“O‘quv programmalari qachon tayyor bo‘ladi axir? Narkompros va O‘znashr o‘rtasidagi sansalorliklar bitirilsin” materialida esa ko‘plab “kallavaramliklar” qatori o‘quv dasturlarini tayyorlashga mas’ul idoralarning harakatlarida muvofiqlik yo‘qligini tanqid qilingan.

Xorijiy xronikada esa, har doimgidek, Yaponiyani olabo‘ji qilib ko‘rsatuvchi xabarlarga keng o‘rin berilgan. Hozirgi kun nuqtai nazaridan mantiqsizdek ko‘rinadigan xabarlar ham bor: “Polsha bilan Yaponiya o‘rtasida harbiy ittifoq. Polsha Germaniyaga qarshi juda zo‘r harbiy tayyorlik ko‘radi”. Ushbu xabarda ta’kidlanishicha, “Polsha Dansig va Sharqiy Prussiyaga hujum qilish uchun tayyorlanadi”. Buning uchun Fransiya va Chexoslovakiya harbiy sanoatiga katta buyurtmalar bergan, AQShga esa 83 mingta yuk mashinalarini yetkazib berish bo‘yicha “zakaz qilgan”.

60 yil avval. 22-aprel, yakshanba

Lenin, Lenin va yana bir bor Lenin. “Qizil O‘zbekiston” gazetasining barcha sahifalari Leninga bag‘ishlangan. Muqovada O‘zbekiston xalq shoiri Oybekning qasidasi:

Keyingi sahifada esa boshqa bir xalq shoiri — Maqsud Shayxzodadan yangi, 1962-yil aprelida yozilgan leninnoma:

“Lenin — bashariyat quyoshi” sarlavhali bosh maqolada sovet davlatini olqishlash uchun kunda-kunora quloqqa chalinadigan gaplarni o‘qiysiz: “Partiyaning lenincha do‘stlik siyosatidan cheksiz minnatdor bo‘lgan o‘zbek xalqi Vatan oldidagi o‘z internatsional burchini doimo sharaf bilan bajarib kelmoqda. O‘zbek xalqining milliy iftixori — “oq oltin” barcha sovet xalqining boyligidir. Partiyamiz Programmasidan, KPSS Markaziy Komitetining mart Plenumi qarorlaridan ilhomlangan shonli paxtakorlarimiz bu yil ona Vatanga 3 million 350 ming tonna paxta yetkazib berish uchun kurashmoqdalar”.

Tarix fanlari doktori H.Inoyatovning “Lenin — Kommunistik partiya va sovet davlatining asoschisi nomli maqolasida ta’kidlanishicha, “Lenin Sovet davlatining tashqi siyosati va bu siyosatning prinsiplarini ham ishlab chiqdi. Ulug‘ dohiy ‘urushlarni to‘xtatish, xalqlar o‘rtasida tinchlik o‘rnatish, talashlar va zo‘rlik qilishlarni to‘xtatish’ni sotsialistik davlatimizning ideali deb hisobladi. SSSR tashqi siyosatining butun tarixi mana shu idealga erishish uchun olib borilgan, butun dunyoda tinchlik uchun muttasil olib borilayotgan kurash tarixidir” (masalan, Lenin davridayoq qonga botirilgan Turkiston muxtoriyatini eslamay qo‘ya qolamiz; Fin urushi, Polshaga bosqin, Vengriya, Chexoslovakiya, Afg‘oniston...).

Gazetada SSSR xalq artisti Shukur Burhonovning ham fikrlari ham bosilgan. Bir necha yillardan beri Hamza nomidagi O‘zbek davlat drama teatrida Lenin rolini o‘ynab kelayotgan artistning tan olishicha, Lenin rolini o‘ynash — “aytishga oson”:

“Lenin degan muborak so‘z”ning ma’nosi, “Kambag‘al” nomli kolxoz oradan yillar o‘tib Lenin nomli boy qishloq xo‘jaligi arteliga aylangani haqidagi ocherk ham e’tiborga loyiq:

30 yil avval. 22-aprel, chorshanba

Tashqarida 1992-yil, mustaqil O‘zbekiston gazetalarining muqovalarida hali ham Leninni uchratish mumkin. Lekin bu safar ularning bari tanqidiy materiallar mavzusi: 30 yil avval “muborak” hisoblangan bu nomdan qachon qutulamiz, haykallarini qachon ag‘daramiz, degan so‘roq-savol. “Xalq so‘zi”da e’lon qilingan “Lenin sizga mushayt qilyaptimi?” sarlavhali materialda ta’kidlanishicha, birgina Jizzax viloyatining o‘zida “hozir 48 dona Lenin haykali va byusti mavjud”. Materialda qo‘shimcha qilinishicha, yil boshida Navoiyning 550 yillik to‘yi munosabati bilan Jizzax rayoni Navoiy nomli xo‘jalikda “shoshma-shosharlik, yetishmovchilik oqibatida” Navoiyning “arzon-garov xomashyodan tiklangan” byusti o‘rnatilgan. “To‘g‘risi, biz ‘agar sizda shu qadar yetishmovchilik bo‘lsa, Lenin haykalini yiqitib, uning xomashyosidan Lenin bobomizga yodgorlik tayyorlating’, deyishga jur’at etolmadik”, deydi material muallifi.

Lenin va umuman kommunistik o‘tmishga doir nomlarning almashtirilishi haqidagi xabarlarning kayfiyati bayramona: “Rayonda, shuningdek, ko‘chalar, mahallalar, maktablar nomi ham Oktabr inqilobi, partiya syezdlari nomi bilan atalishdan xalos etilyapti”.

Zamon o‘zgargani bois, Lenindan boshqa mavzularga kengroq o‘rin berilgan. Masalan, Xorazm viloyati hokimligi xodimlari 30 foizga qisqartirilib, hokimlikda faqat 41 kishi qoldirilgan:

Davrning dolzarb muammolaridan biri — maktab o‘quvchilari orasida pul topish maqsadida mashinalarning oynasini (va nafaqat oynasini) yuvish ommalashib ketgani:

Qrim masalasi 1992-yilda ham dolzarb — qrimliklar mustaqillik masalasida referendum o‘tkazmoqchi va, nimagadir, Qrim mustaqilligiga doir referendum Rossiya parlamentida muhokama qilingan. Shu bois Ukrainaning o‘sha vaqtdagi prezidenti Leonid Kravchuk qrimliklar va Qrim Respublikasiga qat’iy murojaat qilgan:

Ba’zi narsalar 30 yil o‘tsa ham o‘zgarmaydi. Masalan, Oksana Chusovitinaning O‘zbekiston uchun medallar qo‘lga kiritishi:

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi