Лениннинг туғилган куни, Ленин ҳақида шеърлар, «Ленин сизга мушайт қилаяптими?». Ўзбек матбуоти 22 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 22 апрель, жума

22 апрель — Советлар мамлакати асосчиси Владимир Илич Ленин туғилган кун. Аммо, кутилмаганда, 1932 йилги ўзбек совет газеталари бу «улуғ кун»га катта аҳамият қаратмаган (эҳтимол, ер ҳайдаш, чигит экиш ва омонат касса конкурси ташвишларидан ортишмагандир). «Қизил Ўзбекистон» муқоваси Лениннинг болаликдаги суратини бериш билан кифояланган:

«Ёш ленинчи» эса, номига номуносиб тарзда, Ленин ҳақида бирор материал бермаган (албатта, бу камчилик орадан 30 йил ўтиб ортиғи билан тўлдирилади). Муқовада ҳам Ленин йўқ. Аммо Сталин бор: «Сталин юриши — иш асоси бўлди» хабари сўзимизга далил:

«Қизил Ўзбекистон» саҳифаларида, ҳар доимгидек, фош этишларни топиш мумкин. Масалан, «Нурматовни топиб, судга бериш керак» сарлавҳали митти хабарнинг ўзида икки масала кўтарилади — биринчидан, Паркентдаги машина-трактор станцияси ва батраклар иттифоқининг собиқ раиси пулни «еб», қочиб кетгани, иккинчидан, туман қидирув бўлимига уни излаб топиш ҳақида ариза берилган бўлса-да, қидирув олиб борилмаётгани ҳақида. «Мана шу факт район қидирув шуъбасига ярамас унсурлар жойлашиб олганини кўрсатади», дея 1930 йилларга хос узил-кесил хулоса берилади хабарда.

«Ўқув программалари қачон тайёр бўлади ахир? Наркомпрос ва Ўзнашр ўртасидаги сансалорликлар битирилсин» материалида эса кўплаб «каллаварамликлар» қатори ўқув дастурларини тайёрлашга масъул идораларнинг ҳаракатларида мувофиқлик йўқлигини танқид қилинган.

Хорижий хроникада эса, ҳар доимгидек, Японияни олабўжи қилиб кўрсатувчи хабарларга кенг ўрин берилган. Ҳозирги кун нуқтаи назаридан мантиқсиздек кўринадиган хабарлар ҳам бор: «Польша билан Япония ўртасида ҳарбий иттифоқ. Польша Германияга қарши жуда зўр ҳарбий тайёрлик кўради». Ушбу хабарда таъкидланишича, «Польша Дансиг ва Шарқий Пруссияга ҳужум қилиш учун тайёрланади». Бунинг учун Франция ва Чехословакия ҳарбий саноатига катта буюртмалар берган, АҚШга эса 83 мингта юк машиналарини етказиб бериш бўйича «заказ қилган».

60 йил аввал. 22 апрель, якшанба

Ленин, Ленин ва яна бир бор Ленин. «Қизил Ўзбекистон» газетасининг барча саҳифалари Ленинга бағишланган. Муқовада Ўзбекистон халқ шоири Ойбекнинг қасидаси:

Кейинги саҳифада эса бошқа бир халқ шоири — Мақсуд Шайхзодадан янги, 1962 йил апрелида ёзилган лениннома:

«Ленин — башарият қуёши» сарлавҳали бош мақолада совет давлатини олқишлаш учун кунда-кунора қулоққа чалинадиган гапларни ўқийсиз: «Партиянинг ленинча дўстлик сиёсатидан чексиз миннатдор бўлган ўзбек халқи Ватан олдидаги ўз интернационал бурчини доимо шараф билан бажариб келмоқда. Ўзбек халқининг миллий ифтихори — «оқ олтин» барча совет халқининг бойлигидир. Партиямиз Программасидан, КПСС Марказий Комитетининг март Пленуми қарорларидан илҳомланган шонли пахтакорларимиз бу йил она Ватанга 3 миллион 350 минг тонна пахта етказиб бериш учун курашмоқдалар».

Тарих фанлари доктори Ҳ.Иноятовнинг «Ленин — Коммунистик партия ва совет давлатининг асосчиси номли мақоласида таъкидланишича, «Ленин Совет давлатининг ташқи сиёсати ва бу сиёсатнинг принципларини ҳам ишлаб чиқди. Улуғ доҳий ‘урушларни тўхтатиш, халқлар ўртасида тинчлик ўрнатиш, талашлар ва зўрлик қилишларни тўхтатиш’ни социалистик давлатимизнинг идеали деб ҳисоблади. СССР ташқи сиёсатининг бутун тарихи мана шу идеалга эришиш учун олиб борилган, бутун дунёда тинчлик учун муттасил олиб борилаётган кураш тарихидир» (масалан, Ленин давридаёқ қонга ботирилган Туркистон мухториятини эсламай қўя қоламиз; Фин уруши, Польшага босқин, Венгрия, Чехословакия, Афғонистон...).

Газетада СССР халқ артисти Шукур Бурҳоновнинг ҳам фикрлари ҳам босилган. Бир неча йиллардан бери Ҳамза номидаги Ўзбeк давлат драма театрида Ленин ролини ўйнаб келаётган артистнинг тан олишича, Ленин ролини ўйнаш — «айтишга осон»:

«Ленин деган муборак сўз»нинг маъноси, «Камбағал» номли колхоз орадан йиллар ўтиб Ленин номли бой қишлоқ хўжалиги артелига айлангани ҳақидаги очерк ҳам эътиборга лойиқ:

30 йил аввал. 22 апрель, чоршанба

Ташқарида 1992 йил, мустақил Ўзбекистон газеталарининг муқоваларида ҳали ҳам Ленинни учратиш мумкин. Лекин бу сафар уларнинг бари танқидий материаллар мавзуси: 30 йил аввал «муборак» ҳисобланган бу номдан қачон қутуламиз, ҳайкалларини қачон ағдарамиз, деган сўроқ-савол. «Халқ сўзи»да эълон қилинган «Ленин сизга мушайт қиляптими?» сарлавҳали материалда таъкидланишича, биргина Жиззах вилоятининг ўзида «ҳозир 48 дона Ленин ҳайкали ва бюсти мавжуд». Материалда қўшимча қилинишича, йил бошида Навоийнинг 550 йиллик тўйи муносабати билан Жиззах райони Навоий номли хўжаликда «шошма-шошарлик, етишмовчилик оқибатида» Навоийнинг «арзон-гаров хом ашёдан тикланган» бюсти ўрнатилган. «Тўғриси, биз ‘агар сизда шу қадар етишмовчилик бўлса, Ленин ҳайкалини йиқитиб, унинг хом ашёсидан Ленин бобомизга ёдгорлик тайёрлатинг’, дейишга журъат этолмадик», дейди материал муаллифи.

Ленин ва умуман коммунистик ўтмишга доир номларнинг алмаштирилиши ҳақидаги хабарларнинг кайфияти байрамона: «Районда, шунингдек, кўчалар, маҳаллалар, мактаблар номи ҳам Октябрь инқилоби, партия съездлари номи билан аталишдан халос этиляпти».

Замон ўзгаргани боис, Лениндан бошқа мавзуларга кенгроқ ўрин берилган. Масалан, Хоразм вилояти ҳокимлиги ходимлари 30 фоизга қисқартирилиб, ҳокимликда фақат 41 киши қолдирилган:

Даврнинг долзарб муаммоларидан бири — мактаб ўқувчилари орасида пул топиш мақсадида машиналарнинг ойнасини (ва нафақат ойнасини) ювиш оммалашиб кетгани:

Қрим масаласи 1992 йилда ҳам долзарб — қримликлар мустақиллик масаласида референдум ўтказмоқчи ва, нимагадир, Қрим мустақиллигига доир референдум Россия парламентида муҳокама қилинган. Шу боис Украинанинг ўша вақтдаги президенти Леонид Кравчук қримликлар ва Қрим Республикасига қатъий мурожаат қилган:

Баъзи нарсалар 30 йил ўтса ҳам ўзгармайди. Масалан, Оксана Чусовитинанинг Ўзбекистон учун медаллар қўлга киритиши:

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди