Oqdaryoni musobaqaga chaqirgan Qoradaryo, yana bir bor fosh qilingan Amerika razvedkasi, hotamtoy “Anvar-bank”. O‘zbek matbuoti 20-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 20-aprel, chorshanba

SSSRda sanoat va qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq deyarli har narsaga musobaqa ruhini berish urf bo‘lgan, mehnat unumdorligini aynan musobaqa usuli orqali oshirishga intilish bo‘lgan. Asosiy qismi paxta masalasiga bag‘ishlangan o‘zbek sovet gazetalarining har sonida u yoki bu kolxoz, u yoki bu korxona ham o‘z xodimlari o‘rtasida musobaqa o‘tkazayotgani, ham qaysidir boshqa turdosh tashkilotni musobaqaga chorlayotganiga doir xabarlarni ko‘rish mumkin.

“Qizil O‘zbekiston”ning 1932-yil 20-aprel sonida e’lon qilingan “Qoradaryo Oqdaryo rayonini musobaqaga chaqirdi” xabari bunga bir dalil. “Qoradaryo rayoni Stalin yurishiga qo‘shildi. Yurishning shartlari — yerlarni kamida uch marotaba haydash, o‘z vaqtida ekib bitirish, paxtalarni o‘z vaqtida sug‘orib turish, kolxozlarni tashkiliy-xo‘jalik tomondan mustahkamlash, 32-yil paxta planini ortiig‘i bilan bajarishdir. O‘sha shartlar bilan Oqdaryo rayonini musobaqaga chaqiramiz”, — deyiladi Qoradaryo tumani rahbarlari imzosi bilan e’lon qilingan xabarda.

Bundan 90 yil avval (umuman olganda, to 1991-yil 1-sentabrga qadar) “borimiz ham, yo‘g‘imiz ham partiya” edi; Kommunistik partiya safiga qo‘shilish bir azob, ayni vaqtda, a’zolikdan mahrum bo‘lish buning tamoman teskarisi. Misol uchun, partiya va Komsomolga 1920-yildan buyon a’zo hisoblangan Nurmat Yusupov “partiyaga kirishda ijtimoiy kelib chiqishini kustar (hunarmand) — kambag‘al deb yashirgani, tekshirilganda uning otasi ilgari bo‘lis (qishloq hokimi) bo‘lganligi, inqilobdan keyin baqqolchilik qilgani, Yusupov komsomolga kirgandan keyin o‘zining savdogar akasi bilan birga turganligi, shuning bilan birga otasi bilan aloqada ekani”, shu bilan “partiyani aldashga uringanligi aniqlangan”.

Yoki bo‘lmasa, O‘zkompartiya Markazqo‘mi tomonidan Chiroqchi rayoniga vakil qilib yuborilgan Vasiliy Golsov “paxta yig‘im-terim kampaniyasidan qochib kelgan”. Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, Yusupov ham, Golsov ham partiya safidan chiqarilgan. Shu bilan ularning siyosiy karerasiga ham nuqta qo‘yilgan, deyish mumkin.

60 yil avval. 20-aprel, juma

“Qizil O‘zbekiston” gazetasining 1962-yil 20-aprel soni muqovasida berilgan SSSR yetakchisi Nikita Xrushchyovning Kuba bosh vaziri Fidel Kastroga yo‘llagan xati e’tiborni tortadi: “Kuba revolyutsiyasining muqaddas g‘alabalariga qasd qilgan chet el malaylari — kontrrevolyutsionerlarning bosqinchi shaykalarini Kuba xalqi va uning qurolli kuchlari qaqshatqich sur’atda tor-mor keltirganligiga bir yil to‘lganligi munosabati bilan Sizdan va Siz orqali Kubaning butun qahramon xalqidan Sovet Ittifoqi xalqlarining qizg‘in tabrigini hamda erkin va mustaqil Kubani qurishda yangi muvaffaqiyatlar tilab bildirgan istaklarini qabul qilishingizni so‘rayman”.

Yuqoridagi xatdagi “chet el malaylari” sovet jamoatchiligi nazarida aslida kimning malaylari? Albatta, Amerikaning — u vaqtda yana kim ham bo‘lardi? Gazetaning xuddi shu sonida “chet mamlakatga turist bo‘lib sayohatga borgan vaqtlarida SSSRdan chiqib ketishga qaror qilib, Amerika razvedkasining qo‘liga tushib qolgan”, ammo keyinchalik “SSSRga qaytishga qaror qilgan” ikki kishining iqrornomalariga bag‘ishlangan matbuot anjumani tafsilotlari berilgan.

“Qizil O‘zbekiston”ning avvalgi sonlaridan birida Toshkentdagi 2-teri kasalliklari dispanseri bosh vrachi Vosiq Muhamedovning “yaramas xulq-atvori ochib tashlangan edi”. 20-aprel kuni esa gazetada vrachning qizi — Mas’uda Muhamedovaning xati e’lon qilingan. “Hozir men Toshkent shahridagi 90-maktabning 10-sinfida o‘qiyapman. Otam bosh vrach bo‘lib ishlaydigan dispanser maktabimiz yaqinida. Ehtimol, men bu bemehr, tosh yurak kishi bilan har kuni uchrasharman. Ammo yuqorida bayon qilingan voqealar tufayli men uni tanimayman. Shu vaqtgacha u menga yordam ham bermagan. Shuning uchun ham men uni ‘ota’ deyishdan hazar qilaman”, deyiladi xatda.

Darvoqe, qiziq e’lon:

30 yil avval. 20-aprel, dushanba

“Toshkent oqshomi”ning 1992-yil 20-aprel sonida shahar hokimining Toshkentdagi ayrim ko‘chalar, maktablar, madaniyat va istirolhat bog‘lari, metro bekatlarini qayta nomlash va yodgorlik lavhalarini o‘rnatish to‘g‘risidagi qarori bayoni e’lon qilingan. Unga ko‘ra Usmon Yusupov ko‘chasi Muxtor Avezov deb, “Ulug‘bek” metro stansiyasining nomi “Minor” deb, “50 let SSSR” metro bekati nomi esa “Ulug‘bek” deb o‘zgartirilgan. Shu vaqtgacha rasmiy nomlari ruscha bo‘lgan metro bekatlarining bari o‘zbekchalashtirilgan.

Toshkent jamoat transportida esa innovatsiya — avtobuslardan biri ko‘chma oshxonaga aylantirilgan. “Buning uchun maxus avtobus va ikki nafar oshpaz ajratildi. Oshpazning biri haydovchilik vazifasini ham o‘taydi”, deb yozadi “Toshkent oqshomi”. Bosh oshpaz va haydovchi Nurmuhammad Tursunovning aytishicha, “hozirgi vaqtda shahar oshxonalari shanba va yakshanba kunlari to‘liq ishlamaydigan odat chiqargan. Ovqatlanish jiddiy muammo bo‘lib qolganligini hisobga olib, biz har kuni milliy taomlar bilan korxonamiz haydovchilarininng xizmatida bo‘lamiz”.

Yangi zamonning yangi banklari — ularning aksariyati o‘z asoschisining nomi bilan ataladi (masalan, Toshkentda Anvar Tillanazarov asos solgan bankning nomi “Anvar-bank”). Boshqa tomondan, ushbu xabar yashirin reklama materialga yaxshi bir misol ham — material “Anvar-bank”ning ehsonlari haqidagi ma’lumotlarga to‘la, lekin uning biror joyida bu reklama, tijorat materiali ekani ko‘rsatilmagan. Buning ham izohi oddiy — u vaqtda hali bunday talab ham bo‘lmagan.

Xorijda nima gap? Kobulda Afg‘oniston vitse-prezidenti Abdurahim Xatef muvaqqqat prezident etib tayinlangan va, aytishlaricha, “shaharda, umuman olganda, osoyishta vaziyat saqlab turilibdi”. Ozarbayjonga 1969—1982 yillarda 13 yil rahbarlik qilgan Geydar Aliyev yana Ozarbayjon rahbari bo‘lish arafasida — uning nomzodi mamlakat prezidentligiga ko‘rsatilgan. “Jamoatchilik fikrini o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan so‘nggi so‘rovlarga binoan, u Ozarbayjon siyosiy arboblari orasida eng yuqori nufuzga egadir”.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi