Оқдарёни мусобақага чақирган Қорадарё, яна бир бор фош қилинган Америка разведкаси, ҳотамтой «Анвар-банк». Ўзбек матбуоти 20 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 20 апрель, чоршанба

СССРда саноат ва қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ деярли ҳар нарсага мусобақа руҳини бериш урф бўлган, меҳнат унумдорлигини айнан мусобақа усули орқали оширишга интилиш бўлган. Асосий қисми пахта масаласига бағишланган ўзбек совет газеталарининг ҳар сонида у ёки бу колхоз, у ёки бу корхона ҳам ўз ходимлари ўртасида мусобақа ўтказаётгани, ҳам қайсидир бошқа турдош ташкилотни мусобақага чорлаётганига доир хабарларни кўриш мумкин.

«Қизил Ўзбекистон»нинг 1932 йил 20 апрель сонида эълон қилинган «Қорадарё Оқдарё районини мусобақага чақирди» хабари бунга бир далил. «Қорадарё райони Сталин юришига қўшилди. Юришнинг шартлари — ерларни камида уч маротаба ҳайдаш, ўз вақтида экиб битириш, пахталарни ўз вақтида суғориб туриш, колхозларни ташкилий-хўжалик томондан мустаҳкамлаш, 32 йил пахта планини ортииғи билан бажаришдир. Ўша шартлар билан Оқдарё районини мусобақага чақирамиз», — дейилади Қорадарё тумани раҳбарлари имзоси билан эълон қилинган хабарда.

Бундан 90 йил аввал (умуман олганда, то 1991 йил 1 сентябрга қадар) «боримиз ҳам, йўғимиз ҳам партия» эди; Коммунистик партия сафига қўшилиш бир азоб, айни вақтда, аъзоликдан маҳрум бўлиш бунинг тамоман тескариси. Мисол учун, партия ва Комсомолга 1920 йилдан буён аъзо ҳисобланган Нурмат Юсупов «партияга киришда ижтимоий келиб чиқишини кустар (ҳунарманд) — камбағал деб яширгани, текширилганда унинг отаси илгари бўлис (қишлоқ ҳокими) бўлганлиги, инқилобдан кейин баққолчилик қилгани, Юсупов комсомолга киргандан кейин ўзининг савдогар акаси билан бирга турганлиги, шунинг билан бирга отаси билан алоқада экани», шу билан «партияни алдашга уринганлиги аниқланган».

Ёки бўлмаса, Ўзкомпартия Марказқўми томонидан Чироқчи районига вакил қилиб юборилган Василий Голсов «пахта йиғим-терим кампаниясидан қочиб келган». Юқорида келтирилган сабабларга кўра, Юсупов ҳам, Голсов ҳам партия сафидан чиқарилган. Шу билан уларнинг сиёсий карерасига ҳам нуқта қўйилган, дейиш мумкин.

60 йил аввал. 20 апрель, жума

«Қизил Ўзбекистон» газетасининг 1962 йил 20 апрель сони муқовасида берилган СССР етакчиси Никита Хрушчёвнинг Куба бош вазири Фидел Кастрога йўллаган хати эътиборни тортади: «Куба революциясининг муқаддас ғалабаларига қасд қилган чет эл малайлари — контрреволюционерларнинг босқинчи шайкаларини Куба халқи ва унинг қуролли кучлари қақшатқич суръатда тор-мор келтирганлигига бир йил тўлганлиги муносабати билан Сиздан ва Сиз орқали Кубанинг бутун қаҳрамон халқидан Совет Иттифоқи халқларининг қизғин табригини ҳамда эркин ва мустақил Кубани қуришда янги муваффақиятлар тилаб билдирган истакларини қабул қилишингизни сўрайман».

Юқоридаги хатдаги «чет эл малайлари» совет жамоатчилиги назарида аслида кимнинг малайлари? Албатта, Американинг — у вақтда яна ким ҳам бўларди? Газетанинг худди шу сонида «чет мамлакатга турист бўлиб саёҳатга борган вақтларида СССРдан чиқиб кетишга қарор қилиб, Америка разведкасининг қўлига тушиб қолган», аммо кейинчалик «СССРга қайтишга қарор қилган» икки кишининг иқрорномаларига бағишланган матбуот анжумани тафсилотлари берилган.

«Қизил Ўзбекистон»нинг аввалги сонларидан бирида Тошкентдаги 2-тери касалликлари диспансери бош врачи Восиқ Муҳамедовнинг «ярамас хулқ-атвори очиб ташланган эди». 20 апрель куни эса газетада врачнинг қизи — Масъуда Муҳамедованинг хати эълон қилинган. «Ҳозир мен Тошкент шаҳридаги 90-мактабнинг 10-синфида ўқияпман. Отам бош врач бўлиб ишлайдиган диспансер мактабимиз яқинида. Эҳтимол, мен бу бемеҳр, тош юрак киши билан ҳар куни учрашарман. Аммо юқорида баён қилинган воқеалар туфайли мен уни танимайман. Шу вақтгача у менга ёрдам ҳам бермаган. Шунинг учун ҳам мен уни ‘ота’ дейишдан ҳазар қиламан», дейилади хатда.

Дарвоқе, қизиқ эълон:

30 йил аввал. 20 апрель, душанба

«Тошкент оқшоми»нинг 1992 йил 20 апрель сонида шаҳар ҳокимининг Тошкентдаги айрим кўчалар, мактаблар, маданият ва истиролҳат боғлари, метро бекатларини қайта номлаш ва ёдгорлик лавҳаларини ўрнатиш тўғрисидаги қарори баёни эълон қилинган. Унга кўра Усмон Юсупов кўчаси Мухтор Авезов деб, «Улуғбек» метро станциясининг номи «Минор» деб, «50 лет СССР» метро бекати номи эса «Улуғбек» деб ўзгартирилган. Шу вақтгача расмий номлари русча бўлган метро бекатларининг бари ўзбекчалаштирилган.

Тошкент жамоат транспортида эса инновация — автобуслардан бири кўчма ошхонага айлантирилган. «Бунинг учун махус автобус ва икки нафар ошпаз ажратилди. Ошпазнинг бири ҳайдовчилик вазифасини ҳам ўтайди», деб ёзади «Тошкент оқшоми». Бош ошпаз ва ҳайдовчи Нурмуҳаммад Турсуновнинг айтишича, «ҳозирги вақтда шаҳар ошхоналари шанба ва якшанба кунлари тўлиқ ишламайдиган одат чиқарган. Овқатланиш жиддий муаммо бўлиб қолганлигини ҳисобга олиб, биз ҳар куни миллий таомлар билан корхонамиз ҳайдовчиларининнг хизматида бўламиз».

Янги замоннинг янги банклари — уларнинг аксарияти ўз асосчисининг номи билан аталади (масалан, Тошкентда Анвар Тилланазаров асос солган банкнинг номи «Анвар-банк»). Бошқа томондан, ушбу хабар яширин реклама материалга яхши бир мисол ҳам — материал «Анвар-банк»нинг эҳсонлари ҳақидаги маълумотларга тўла, лекин унинг бирор жойида бу реклама, тижорат материали экани кўрсатилмаган. Бунинг ҳам изоҳи оддий — у вақтда ҳали бундай талаб ҳам бўлмаган.

Хорижда нима гап? Кобулда Афғонистон вице-президенти Абдураҳим Хатеф мувақққат президент этиб тайинланган ва, айтишларича, «шаҳарда, умуман олганда, осойишта вазият сақлаб турилибди». Озарбайжонга 1969—1982 йилларда 13 йил раҳбарлик қилган Гейдар Алиев яна Озарбайжон раҳбари бўлиш арафасида — унинг номзоди мамлакат президентлигига кўрсатилган. «Жамоатчилик фикрини ўрганиш бўйича ўтказилган сўнгги сўровларга биноан, у Озарбайжон сиёсий арбоблари орасида энг юқори нуфузга эгадир».

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди