Sharqda kitobat ilmi, chiroyli xatlar bitish va ulkan obidalarni bezashda xattotlar xizmatidan o‘rinli foydalanilgan. Arab tili keng yoyila boshlagan davrlarda rivojlangan bu san’at Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar, Mang‘itlar davrida yuksak darajada taraqqiy etgan. Yaxshi xattotlar hukmdorlar saroyida talash bo‘lgan.
Hazrati Imom, Imom Buxoriy majmualari, Baroqxon, Qaffol Shoshiy madrasalari, Tillashayx, Namozgoh, Minor, Islom ota masjidlarini bezashda ishtirok etgan, 30 yildan beri madrasalarda dars berib keluvchi, Usmon Mus’hafini ko‘chirishda qatnashgan ustoz, xattot Islom Muhammad esa ularning davomchilaridan.
Hammasiga oilaviy muhit sababchi...
Tojikistonning Dushanbe shahridanman. Maktab yoshimdan chizishga ishtiyoqim baland bo‘lgan. Buni ko‘rgan tog‘am Mulla Solih arab tilidan savodimni chiqaradilar. 14-15 yoshimda Toshkentga olib kelib o‘g‘illari, xattot Habibulla Solihga topshiradilar.Ulardan shu san’at sir-asrorini o‘rgandim. O‘sha paytlarda binolarga chizadigan xattotlar kam bo‘lganidan me’moriy madrasa, masjid peshtoqlari, mehrob, gumbaz yozuvlariga ko‘proq jalb qilinardim. Hazrati Imom, Imom Buxoriy majmualari, Baroqxon, Qaffol Shoshiy madrasalari, Tillashayx, Namozgoh, Minor, Islomota masjidlarida yozuvlar yozishga muvaffaq bo‘ldik.
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Rossiyaning Qozon, Ufa shaharlari, Checheniston, Dog‘iston, Malayziyaning 20 dan ortiq obyektlari, Hindistonning Kirala, Mumbay shaharlari masjidlarida ham turli xat uslublarida yozuvlar yozganmiz.
Kitoblarni ko‘chirishda asosan suls, kufiy, nasta’liq xattotlik uslublari, kitobat san’atidan foydalanamiz.
Xattotlik — mashaqqat
Ustozimiz bilan 3-4 shogird birgalikda bir yarim yildan ziyod vaqtda hijoziy Qur’onning qadimiy Usmon Mus’hafini ham ko‘chirganmiz.Yaqinda bir masjidda ishladik. Olti gumbazda turli oyat-u, hadislar, bir xonaqohning 100 metrli qismiga Yosin surasini yozib bitirishga uch oycha vaqtimiz ketdi. Xattotlikning mashaqqatli mehnat ekanini shundan ham bilsa bo‘ladi.
Me’moriy ishlarni yozish bir necha bosqichda o‘tadi. Ish kichik hajmdagi yozuvlarni shaffof qog‘ozga joylab olish bilan boshlanadi. Keyin 1:1 hajmdagi yozuvlarni joyiga moslaymiz-da usta, naqqosh yo koshinkorlarga topshiramiz.
Ustalar yozuvlarni nina bilan teshib, ganchli devorga tushirishadi. Naqqoshlar bo‘lsa, devorga tushirib, bo‘yoqlarda yozishadi. Koshinkorlar esa yozuvlarni loyga tushirib, loy holatida quritadi-da, o‘sha haroratda pishiradi. Ish bitgungacha bizning nazoratimizda bo‘ladi. Noto‘g‘ri ketgan joylarini aytib, yo‘naltirib turamiz.
Xattotlikni kasb emas, san’at deb bilishadi va bu eng to‘g‘risi
1990-yili Buxorodagi Mir Arab madrasasida tolibi ilmlarga xattotlikni o‘rgata boshladim. O‘shandan beri ham xattotlik, ham ustozlik qilib kelaman. Shogirdlikka keladiganlarga arab yoki fors tilini bilishing kerak degan talab qo‘ymayman. Yozish jarayonining o‘zida mashqlar bilan, bir xat turini bir oyga qolmasdan ham o‘rganib ketsa bo‘ladi. Faqat butun kuni, vaqt-u e’tiborini xattotlikka qaratishi lozim.
Ularning aksari xattotlik kasb qilish niyatida bo‘lmaydi. Qur’on yozuvi bo‘lgani uchun xattotlik har qanday odamni o‘ziga jalb qiladi, muhabbat uyg‘otadi. Hammasi ixlosidan. Oyat-u hadislarni go‘zal yozadigan bo‘lay degan maqsadlari bo‘ladi.
Agar chindan xattotlikning etagini tutaman, o‘zimni shu ishga bag‘ishlayman degan niyatlari bo‘lsa, bunga yillar davomida qunt bilan shug‘ullanish, ko‘plab tajribalar orttirish kerak bo‘ladi. Shukrki, bunday shogirdlarimiz ham bor. Ayrimlari faqat xattotlik qilsa, boshqalari turli o‘quv markazlarida ustozlik qilishadi. Sohada ilmiy izlanishlar ham olib borayotganlari ham uchraydi.
Oddiy oq qog‘ozda asar qadrli bo‘lmaydi
Dunyoda 150 dan ortiq xat turi mavjud bo‘lsa, diyorimizda 10 dan oshig‘idan foydalaniladi. Har bir xat harfining o‘lchovlari mavjud. Ular qalamning nuqtasi bilan o‘lchanadi.Boshlang‘ich darslarda qalamning qanday tayyorlanishi, qaysi siyohni ishlatish kerakligi haqida bilimlar berilsa, amaliy ishlari nuqta qo‘yishni o‘rganishdan boshlanadi. Qalam uchi qo‘l ushlashiga qulay — 30 darajagacha qiya kesilgan holatda bo‘lishi kerak.
Agar to‘g‘ri kesik qilinsa, qalamni tikka ushlashga to‘g‘ri keladi. Xattotlikda bunday yozish imkonsiz. Yozayotganda harflar zich joylashmasligi kerak. Xattot harfning qaysi masofaga borib tugashini ko‘ra olishi kerak. Buning uchun o‘ta ziyraklik talab etiladi.
Asosan g‘arb mamlakatlari, Rossiya, Eron, Turkiya, Yaponiya, Xitoydan olib kelingan siyohlar ishlatiladi. Qalamlarni esa o‘zimiz ariq bo‘ylarida o‘sadigan qamishlardan tayyorlaymiz.
Ilgari siyohlarni ham xattotlarning o‘zi tayyorlashgan. Ammo hozirda bu bizda yo‘lga qo‘yilmagan. Balki olimlar qadimgi siyoh tayyorlash uslublarini o‘rganib, siyoh ishlab chiqarish qo‘llanmalarini chiqarishsa, bo‘lib qolar.
Qog‘oz qo‘lda ishlangan, ohorlangan, pishiq bo‘lishi kerak. Ular ham asosan chetdan olib kelinadi. Masalan, Usmon Mus’hafini Angliyadan keltirilgan qog‘ozlarda yozganmiz.
O‘zimizning Samarqandda tut daraxtidan ishlab chiqariladigan qog‘ozga ham yaxshi asarlar bitsa bo‘ladi. Ammo oddiy oq qog‘ozlarimizda asar qadrli bo‘lmaydi.
500 yildan ko‘p vaqt davomida saqlanib kelayotgan qadimiy qo‘lyozmalarni ko‘rsangiz, ularda hech bir o‘zgarish bo‘lmaganini payqaysiz. Bu qog‘oz va siyohning sifatidan.
Xattotning ishi faqat yozish emas
Xattotning ishi yozishdangina iborat emas. Turli qo‘lyozmalarni o‘qib berishimizni ko‘p so‘rashadi. Ular asosan arab, fors, eski o‘zbek tillarida bo‘ladi. Bu tillarni bilish nafaqat, turli xat uslublarida ijod etish, shuningdek, qo‘lyozmalarni o‘qishda ham asqatadi.
Har bir tolibi ilmning xatdan xabari bo‘lishi kerak. Aks holda, qo‘lyozmalarni ham o‘qiy olmaydi. Bugun Qo‘lyozmalar fondida o‘qilmagan kitoblar juda ko‘p. Buni xatdan xabari bo‘lgan olimlargina o‘qiy oladi.
Xat turlaridan xabari bo‘lmagan odam masjid peshtoqlaridagi yozuvlarini ham o‘qiyolmaydi. Ko‘rganda shunchaki bezak yoki naqshda deb o‘tib ketaveradi. O‘qiy olgani esa har bir so‘zlarni yuragidan o‘tkazadi, ma’nosini anglash bilan zavqlanadi.
Xatda ajib joziba, ohanrabo bor
Xattotlik yozuviga qiziquvchilar har zamonda topiladi. Qur’oni Karimning falon oyatini mehmonxonamga, uyimga yozib bering deb ko‘p murojaatlar qilishadi. Qiziqib, farzandlarini ham xat o‘rganishga qo‘yishadi.Xatda ajib bir joziba bor. Hatto ko‘rgazmalar yoki ustaxonamizga keladigan sayyohlar harfni tanimasa-da yozib qo‘ygan lavhalarimizdan ta’sirlanishadi, zavq bilan tomosha qilishadi.
Xat yozgan odamning odob-axloqidan ham o‘zgarish bo‘ladi. Xattot odam muloyim, beozor, sabrli bo‘ladi. Alisher Navoiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, So‘fi Olloyordan hikmatlar, parchalar yozib mashq qilish davomida shogirdlar ularning mohiyatini yaxshi anglab, hayotlarida qo‘llay boshlashlarini tajribamda ko‘p kuzataman.
Ustoz xattotlar sanoqli
Hamma ilmlar kabi xattotlik vaqt o‘tgan sayin o‘zgaradi, yangilanadi.
Toshkentda ustozimiz Habibulla Solih yangi xat uslubi — Naqsh xatini yaratganlar. 1999-yili Pokistonda bo‘lganimizda ularga yangi xat ixtirochisi deb, Parvin unvoni berilgandi.
Yangi xat turlari kitobat san’atida emas, ko‘proq xattotlarning ijodiy ishlarida qo‘llaniladi. Bugun ijodkorlar turli ranglar va rassomchilik bilan uyg‘unlashtirgan holda xattotlik namunalarini chizishyapti.
Xat turlari joylarga ham taalluqli. Buxoroda Nas’hi Buxoriy, Samarqandda sayqal topgan nasta’liq, shuningdek, kufiy, suls va boshqa xat uslublari asrdan-asrga o‘tgan. Qur’on-u, hadislar shu uslublarda ko‘chirilgan bo‘lib, o‘z maromiga yetgan va o‘zgartirishga ehtiyoj yo‘q.
O‘zbekistonda katta xattotlar sanoqli. Samarqand, Buxoro, Toshkentdan mashhurlarini topish mumkin. Bizni biriktirib turadigan biror tashkilot yo‘qligidan tarqoqroqmiz.
Raqamlashayotgan xattotlik yozuvlari
Bugungi kunda Islom sivilizatsiya markazidagi yozuvlarni qo‘lda yozib, uni raqamlashtirish bilan mashg‘ulmiz. Bu o‘ziga xos holatki, yozuv qanchalik katta bo‘lsa ham yozilgandan keyin o‘zgarmaydi. Raqamlashgan holda saqlanadi.O‘zbekistonda xattotlik festivallari, ko‘rgazma-yu, turli anjumanlar o‘tkazishning yo‘lga qo‘yilishi xattotlarimizni saralash, malakasini oshirish uchun katta imkoniyat bo‘lmoqda.
Bunday anjumanlar xalqaro doiralarda ham mavjud. Turkiya, Pokiston, Eron, arab diyorlarida har yili o‘tkaziladi. Bizga ham takliflar bo‘ladi, lekin borish-kelish xarajatlari uchun o‘zimizning imkoniyatimiz yetmaydi. Biror tashkilot tomonidan yuborilishi yo‘lga qo‘yilar degan umidimiz bor.
Suhbatning to‘liq variantini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasi orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Ziyoda Ramazonova suhbatlashdi.
Tasvirchi va montajchi: Ma’murjon Obrahmatov
Izoh (0)