“Magdananing eshagi”, “O‘gay dilbandlar”, “Men, buvim, Iliko va Illarion”, “Tazarru” kabi qisqa va to‘liq metrajli kinoasarlari bilan minglab tomoshabinlar qalbidan joy olgan rejissor Tengiz Abduladze ijodi haqida “Daryo” hikoya qiladi.
Gruzin va rus kinorejissori Tengiz Abduladze 1924-yil 31-yanvarda Kutaisi shahrida tug‘ilgan. 1943–1946-yillarda Shota Rustaveli nomidagi Tbilisi davlat teatr institutida tahsil olgan. 1953-yilda esa Butunrossiya davlat kinematografiya institutining rejissorlik fakultetini tamomlagan. Shu yilining o‘zida u “Gruziya-film” kinostudiyasida rejissor sifatida ish boshlaydi. 1980-yilda SSSR Xalq artisti unvoniga sazovor bo‘lgan.
“Magdananing eshagi” filmi
“Magdananing eshagi” (1955) — Tengiz Abduladzening Rezo Chxeidze bilan hamkorlikda suratga olgan birinchi (67 daqiqalik) qisqa metrajli badiiy filmi. Ungacha rejissor faqat hujjatli filmlar ustida ishlagan.XIX asr oxiri, Gruziya. Boy, shafqatsiz savdogar sillasi qurigan eshagini yo‘l bo‘yiga tashlab ketadi. Ammo o‘lishi tayin bo‘lgan eshakni Magdana Sesiashvili ismli kambag‘al beva ayolning bolalari — olti yoshli Mixo va uch yashar Kato topib oladi. Bolalar eshakka g‘amxo‘rlik qilib, unga Lurja (Ko‘k ko‘z) deb ism qo‘yadi.
Lurja tez orada shaharda matsoni (gruzin va armanlarning milliy ichimligi — tah.) sotib tirikchilik qiluvchi beva ayolning tolmas yordamchisiga aylanadi. Lekin ularning quvonchi uzoqqa cho‘zilmaydi: bir kuni o‘zi tashlab ketgan eshakning tirik yurganini ko‘rgan savdogar Mitua adolatsizlik bilan ulardan jonivorni tortib oladi. Bir so‘z bilan aytganda, hamma narsani pul hal qiladigan dunyoda yaxshilik bor, lekin adolat yo‘q.
Mazkur film 1955-yilda gruzin yozuvchisi Yekaterina Gabashvilining shu nomli hikoyasi asosida suratga olingan. Film xalqaro kino hamjamiyati tomonidan ikki marta e’tirof qilingan — u xalqaro Kann kinofestivalining qisqa metrajli filmlar tanlovining maxsus sovriniga sazovor bo‘lgan, Edinburgda o‘tkazilgan xalqaro kinofestivalda esa faxriy diplomni qo‘lga kiritgan.
“O‘gay dilbandlar” filmi
“O‘gay dilbandlar” (1958) dramasi Abduladzening birinchi mustaqil badiiy ishi bo‘lib, “Komsomolskaya pravda” gazetasidagi ocherk asosida suratga olingan.Filmda Nato ismli yosh qiz onasiz o‘sayotgan aka-singilni ko‘chada tasodifan uchratib qoladi. Ularning otasi Data ko‘pincha ish bilan ovora bo‘lib, bolalariga yetarlicha e’tibor bera olmasdi. Dataning Teo ismli sevgilisi bor edi, lekin u o‘gay bolalar bilan birga yashashdan bosh tortgandi. Nato esa aka-singilning yuragidan joy oladi.
Qizning o‘zi ham bolalarni shu qadar yoqtirib qoladiki, hatto o‘qishini tashlab, o‘z ixtiyori bilan ularga onalik qila boshlaydi. “Nato, menga ayt-chi, o‘gay farzandni sevish mumkinmi? Achinish emas, sevishning imkoni bormi?” — uzil-kesil qarorga kelishi kerak bo‘lgan vaqtda undan so‘rashadi. U esa ishonch bilan: “Ha, mumkin”, — deb javob beradi.
Biroq hali ham o‘zining sobiq sevgilisini deb azob chekayotgan Data uni qayta uchratib qolgach, yana uning ortidan ketadi. Garchi mashuqasi buni istamasa ham, ota uning ortida poyezdga sakrab chiqib oladi va farzandlaridan voz kechadi. Yuragi qon bo‘lgan Nato ham telbaliklar qilishni istaydi, lekin uni o‘gay farzandlarga bo‘lgan muhabbat saqlab qoladi.
“Men, buvim, Iliko va Illarion” filmi
Rejissorning Nodar Dumbadze romani asosida suratga olingan “Men, buvim, Iliko va Illarion” (1962) kinokartinasi gruzin kinosidagi eng sevimli asarlardan biriga aylangan.Ezgulik va hazillarga boy filmda urushdan oldingi Gruziyadagi oddiy gruzin qishlog‘ida yashovchi o‘smir Zurikoning hayoti to‘g‘risida hikoya qilinadi. Tomoshabinlar ko‘z o‘ngida u maktabga boradi, ilk bor sevib qoladi, so‘ngra qishloqdoshlarini urushga kuzatib boradi va g‘alabani kutib oladi. Yigitcha tez orada maktabni tamomlab, o‘qishini davom ettirish uchun Tbilisiga ketadi, lekin o‘qishni bitirganidan so‘ng qishlog‘iga, birinchi muhabbati va qadrdon do‘stlari yoniga qaytib keladi.
Shu vaqt ichida Zuriko uchun uning buvisi, shuningdek Iliko va Illarion ismli sirli do‘stlari eng yaqin va aziz insonlar bo‘lib qoladi. Aynan ularning ko‘z o‘ngida yigitcha ulg‘ayadi va hayotni taniydi.
“Sevgilim uchun marjon” filmi
Ahmadxon Abu-Bakarning “Serminazimga marjon” nomli qissasi asosida suratga olingan “Sevgilim uchun marjon” (1971) ishqiy komediyasi Tengiz Abduladze muallifligidagi eng yengil kinokartinalardan biri hisoblanadi.Asar markazida Dog‘iston qishloqlaridan birida yashovchi Bahodir Magomedov bo‘lib, u o‘sha qishloqning eng suluv qizi Serminazni o‘ziga jalb qilmoqchi bo'ladi. Serminazning Mugi urug‘idan ekanligi, Bahodirlar oilasi esa ularga nisbatan adovatli munosabatda bo‘lib kelgani vaziyatni og‘irlashtiradi. Adovat shu qadar uzoq vaqtdan beri davom etardiki, hatto aynan nimadan boshlangani ham noma’lum edi. Shunga qaramay, yigit sovchi qo‘yish uchun azaliy udumni bajaradi — bosh kiyimini qizning uyiga tashlaydi va shundan so‘ng, boshqa an’anaga ko‘ra, unga sovg‘a qidirishga ketadi.
Uzoq va hayajonli sarguzashtlardan so‘ng Bahodir go‘zalning qo‘liga boshqa da’vogarlar qatori “marjon” tutqazadi. Oqsoqollar uni kuyovlikka eng munosib nomzod sifatida ko‘rishadi. Biroq oilalar o‘rtasidagi azaliy adovat oraga to‘g‘anoq bo‘lib turgandi. Shunda qishloqdagi eng keksa kishi nizo nimadan boshlanganini aytib, og‘ir vaziyatni yengillashtiradi. Xullas, ikki oila o‘rtasidagi kelishmovchilik yer yuzi nimaning ustida turgani haqidagi tortishuvdan keyin paydo bo‘lgandi: bir tomon uni toshbaqa ko‘tarib turganini, qarshi tomon esa u kiyik shoxlariga tayanib turganini da’vo qilgan. Yoshlar mojaro sababining ahamiyatsiz ekanini anglab, yarashadilar va turmush quradilar.
Muhabbat haqidagi bu nozik, go‘zal va biroz “makkorona” film kassada muvaffaqiyat qozona olmagan va erishgan eng katta e’tirofi Tbilisida bo‘lib o‘tgan Butunittifoq kinofestivali mukofotiga sazovor bo‘la olgani edi, xolos. Ko‘pchilik Tengizning bu asariga jiddiy qaramay, uni ko‘ngilxushlik uchun va eng muhimi, injiq hukumat qo‘ygan senzuradan biroz dam olish maqsadida yaratilgan deb biladi.
“Iltijo” filmi
“Iltijo” (1967) dramasi Tengiz Abduladzening “Iltijo”, “Orzu daraxti” va “Tazarru” filmlaridan iborat trilogiyasidagi birinchi kartina hisoblanadi. Mazkur film taniqli gruzin shoiri Vaja Pshavelaning “Aluda Ketelauri” hamda “Mehmon va mezbon” poemalari asosida suratga olingan.Poemalarda keltirilgan falsafiy masallarda shoirning ezgulik va yovuzlikka munosabati, odamlar ustidan hukm o‘tkazishga da’vo qilayotgan yovuzlikka qarshi kurash zarurati haqida so‘z boradi. Haqiqat va ezgulik himoyachilari bo‘lgan qahramonlar o‘limi shoirni yovuzlikning yengilmasligi g‘oyasiga yetaklaydi. Kurash va judoliklardan bezgan shoir taslim bo‘ladi. Shunda uning barcha sevikli qahramonlari kelib, xevruslarga (gruzinlarning etnografik guruhi, Xevsuretiya tog‘li mintaqasining tub aholisi — tah.) xos, voz kechishni anglatuvchi an’anani ado etishadi: pivo qadahlaridagi shamlar o‘chiriladi. Shoir yovuzlik bilan kurashishdan bosh tortish qanday oqibatlargi olib kelishni ko‘rib, yana qo‘liga qurol oladi.
Tengiz Abduladzening bu asarida rejissorlik mahoratidan tashqari yana uchta asosiy narsa ko‘zga tashlanib turadi. Birinchisi — Pshavela she’riyatining ajib sehri. Ikkinchisi — har bir kadrni chinakam san’at asariga aylantirgan operator Aleksandr Antipenko san’ati. Uchinchisi — hayratlanarli musiqa, kartinada aytilmagan barcha narsani tomoshabinga yetkazib bergan Nodar Gabuniya partiturasi.
“Iltijo” 1973-yilda San-Remoda o‘tkazilgan kinofestivalda eng yuksak mukofotga loyiq ko‘rilgan.
“Orzu daraxti” filmi
Rejissor trilogiyaning ikkinchi qismi hisoblangan “Orzu daraxti”da (1977) qadimiy qonunlar adolatsizligi mavzusini davom ettiradi. Ko‘plab kinotanqidchilar uni gruzin kinosining badiiy kuchi yuksak, ajoyib namunasi sifatida tilga oladi.Filmda Marita ismli qizning inqilobdan oldingi gruzin qishlog‘iga qaytishi va kambag‘al qishloqdoshi Gediya bilan oralarida kechgan ishqiy munosabat haqida so‘z boradi. Maritaning qarindoshlari va qishloq oqsoqoli qizni uning xohishiga qarshi boy cho‘ponga berishga qaror qiladi. Ammo to‘ydan keyin Gediya sevgilisining yoniga qaytib keladi va ular yana uchrashadi.
Bu uchrashuvdan xabar topgan kuyovning qarindoshlari qishloq oqsoqoli boshchiligida Maritani omma oldida sazoyi qilishadi: qizni eshakka teskari mindirib, qishloqdan olib chiqishadi va loyga uloqtirishadi. Film sevishganlarning o‘limi bilan tugaydi.
Film inqilobdan oldingi Gruziya qishlog‘idagi hayot haqida tasavvur beruvchi turli holatlar bilan boyitilgan. Buloq bo‘yidagi g‘iybatchi ayollar yuzini oqqa bo‘yab olgan Fufala ismli telba ayolni kulgi ostiga olishadi. Oqko‘ngil, biroq aqli zaif Elioz kunlarini goh hikmatli tosh, goh oltin baliq izlab o‘tkazadi, keyin esa beshta bo‘yi yetmagan qizlarini qarovsiz tashlab, sehrli daraxtni — o‘sha orzu daraxtini izlashga ketadi.
Film Karlovi Varidagi Xalqaro kinofestivalda maxsus mukofotni, Btunittifoq kinofestivalida bosh sovrinni va Italiya prokatidagi eng yaxshi xorijiy film uchun “David di Donatello” mukofotini qo‘lga kiritgan.
“Tazarru” filmi
Tengiz Abduladze ijodining haqiqiy cho‘qqisi “Tazarru” (1984) kinokartinasi hisoblanadi. Bu uning so‘nggi ijodiy ishi edi.Sujetga ko‘ra, sobiq shahar hokimi bir shaharga dafn qilinadi. Tongda esa uning jasadi o‘g‘li Avelning hashamatli uyi yonidan topiladi. Dabdabali dafn marosimidan so‘ng bu holat, albatta, o‘ta ajablanarli ko‘rinardi.
Bu sirli hodisa uch marta takrorlanganidan so‘ng Varlam Aravidzening qabri yaqiniga pistirma qo‘yishadi, bu ishda uning nabirasi Tornike ham ishtirok etadi. Noma’lum kishi hokimning qabriga yaqinlashib, yana uning jasadini qazib olishga chog‘langanda Tornike notanish shaxsga qarata o‘q uzadi va uni yaralaydi. Qo‘lga olish vaqtida uning Ketevan Barateli ismli ayol ekani ma’lum bo‘ladi.
Sud jarayonida ayol o‘z oilasining barbod bo‘lishida Varlam Aravidze qanday o‘rin tutgani haqida so‘zlab beradi. Ayon bo‘lishicha, Ketevan sakkiz yoshidalik vaqtida Varlam Aravidze hokimiyat tepasiga kelgan va soxta ayblov bilan uning rassom otasini, keyin esa onasi Ninoni hibsga olgan. Bundan tashqari Varlam Aravidze davrida shaharda ommaviy siyosiy qatag‘onlar uyushtirilib, ko‘plab begunoh odamlar yostig‘i quritilgani ayon bo‘ladi.
Bu voqealardan hayratga tushgan va zolim bobosining qilmishlarini oqlashga urinayotgan otasini tushuna olmagan Tornike o‘z joniga qasd qiladi. Shundan so‘ng Avel Aravidzening o‘zi otasining jasadini qabrdan qazib olib, qoyalar tepasidan pastga tashlab yuboradi.
Katta qiyinchiliklar bilan ekranlarga uzatilgan ushbu kartina millionlab insonlar ongini larzaga keltirdi. Shu bilan birga, ko‘plab nufuzli mukofotlar ham haqli ravishda qo‘lga kiritildi: Maxsus Gran-Pri, FIPRЕSSI hamda Kann kinofestivalining ekumenik hay’ati sovrinlari, oltita nominatsiya bo‘yicha, shu jumladan, 1987-yilning eng yaxshi filmi uchun, “Nika” mukofoti, “Chet tilidagi eng yaxshi film” yo‘nalishi bo‘yicha “Oltin globus”, Chikagodagi Xalqaro kinofestivalning maxsus sovrini, Butunittifoq kinofestivalida maxsus sovrin va Polshada yilning eng yaxshi xorijiy filmi uchun tanqidchilar mukofoti.
“Tazarru”ning oxirgi lavhasini alohida shedevr sifatida baholash mumukin. Derazadan tashqariga boqqan Ketevan qarshisida turgan kampirga ko‘zi tushadi (afsonaviy gruzin aktrisasi Veriko Anjaparidze tomonidan ijro etilgan). “Qizim, bu yo‘l ibodatxonaga olib boradimi?” — deb so‘raydi kampir. “Bu Varlam ko‘chasi. Ibodatxonaga borib bo‘lmaydi”, — deya javob beradi ayol. “Agar Xudoning uyiga olib bormasa, bu yo‘lning nima keragi bor?” — ajablanadi kampir.
Izoh (0)