Afg‘oniston o‘zbeklari tarixi. O‘zbeklarning Janubiy Turkistonga birinchi yirik migratsiyasi: Balx xonligi tashkil topishi va rivojlanishi

Ko‘pchilik o‘zbeklar Afg‘onistondagi so‘nggi voqealar fonida u yerdagi o‘zbeklarning yirik diasporasi haqida birinchi bor eshitdi. O‘zbekistondan so‘ng eng ko‘p o‘zbeklar yashovchi Afg‘onistonda bugungi kunda ularning soni 4 millionga yaqin deya taxmin qilinadi. “Daryo” kolumnisti Muhammadqodir Sobirov ushbu mintaqaga o‘zbeklarning yirik migratsiyasiga sabab bo‘lgan Balx xonligining tashkil topishi va rivojlanishi haqida so‘z yuritadi.

XVI asrning birinchi choragida Balx viloyati

XVI asr boshlarida Balx viloyati temuriylarning Xuroson davlati tarkibida edi. Viloyat voliysi bo‘lmish shahzoda Badiuzzamon Mirzo Shayboniyxon boshliq o‘zbeklar hujumiga qarshi mudofaani uyushtira olmay, shaharni beklariga qoldirib, o‘zi qochib ketadi. 1503-yil shaharni birinchi bor qamal qilgan Shayboniyxon uni egallab ololmaydi, faqatgina oradan uch yil o‘tib, Balx shayboniylar davlatiga qo‘shib olinadi. Shayboniyxon Balxni kichik o‘g‘li Xurramshoh sultonga (u Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegimning farzandi) beradi.

Xurramshoh sulton 1511-yil, otasining Ismoil Safaviy bilan jangdagi halokatidan bir yil o‘tib vafot etadi va Balx safaviylar qo‘liga o‘tadi. Balxga noib etib turkman qabila sardorlaridan biri, Safaviy qo‘shinining tajribali sarkardasi Bayramxon Qaramanlu tayinlanadi. Biroq G‘ijduvon jangida Shoh Ismoilning qizilbosh qo‘shinlari shayboniy Ubaydullaxon tomonidan tor-mor etiladi va Bayramxon ham shu jangda halok bo‘ladi. Balx Badiuzzamon Mirzoning o‘g‘li Muhammad Zamon nazorati ostiga o‘tadi.

1525-yilga qadar Balx temuriylar Muhammad Zamon va Bobur Mirzo o‘rtasida talash bo‘ladi. Nihoyat, 1525-yili Ubaydullaxon va Jonibek Sulton (Shayboniyxonning amakivachchasi) Balxga qo‘shin tortadi va shahar Buxoro xonligi tarkibiga qo‘shib olinadi.

Balx xonliging tashkil topishi

Garchi XVI asrga qadar ham hozirgi Afg‘oniston hududida turli turkiy qabilalar yashab, o‘z davlatlarini barpo etgan bo‘lsa-da, o‘zini “men o‘zbekman” deyuvchi Afg‘onistondagi hozirgi o‘zbeklar ko‘pincha tarixini aynan Balx xonligiga bog‘laydi. Darhaqiqat, asosan, Shimoliy Afg‘onistonda yashovchi o‘zbeklar bu mintaqaga Balx xonligi davrida yirik migratsiyani amalga oshirgan va hududdagi aholining katta qismini tashkil qila boshlagan.

Balx xonligi haqida gapirar ekanmiz, bu xonlik tuzilishi va keyingi taraqqiyotida muhim o‘rin tutgan, Afg‘oniston o‘zbeklari orasida mashhur, ammo O‘zbekiston o‘zbeklari uchun deyarli notanish bo‘lgan inson — Kistan Qaro Sultonni alohida qayd etish lozim. Kistan Qaro Sulton shayboniy Jonibek Sultonning ikkinchi o‘g‘li bo‘lib, 1526-yilda Balx xonligiga asos soladi. Balx xonligi Buxoro xonligining hududiy birligi sifatida tashkil topdi. Kistan Qaro Sulton shimoliy va markaziy Afg‘oniston uchun Bobur Mirzo bilan bir necha yil kurash olib boradi. Aqcha, Shibirg‘on, Maymana, Chechektu (Talukon), Hulm (Samangon) va Qunduz kabi shaharlarni Balx xonligiga qo‘shib oladi. Kistan Qaro Sulton davrida minglab o‘zbeklar Amudaryoning o‘ng sohilidan chap sohiliga ko‘chib o‘tadi.

1536-yilda Badaxshon hokimi Sulaymonshoh katta qo‘shin bilan Balxga bostirib kirib, uni egallaydi, Kistan Qaro Sulton Buxoroga qochadi. Biroq oradan bir necha oy o‘tgach, Ubaydullaxon bilan birgalikda Sulaymonshoh mag‘lub etiladi va Balxdan haydab yuboriladi.

Kistan Qaro Sulton 1544-yili vafot etgach, taxtga uning voyaga yetmagan o‘g‘li Qilich Qaro Sulton o‘tiradi. Ammo Kistan Qaro Sultonning o‘limidan xabar topgan Sulaymonshoh yana Balxga bostirib kiradi va Qilich Qaro Sulton Amudaryoning o‘ng sohiliga qochib o‘tadi.

Pirmuhammadxon

Balx xonligi haqiqiy mustaqillik va davlatchilikka shayboniy Pirmuhammadxon hukmronligi davrida erishdi. Pirmuhammadxon Kistan Qaro Sultonning akasi, Jonibek Sultonning to‘ng‘ich o‘g‘li edi. Jiyanining Balxni boy berganini eshitgan Pirmuhammadxon 1546-yilning bahorida Balxga yurish qiladi va uni egallaydi.

1550-yil Abdulazizxon vafotidan so‘ng bo‘shab qolgan Buxoro taxtiga o‘tirgan Pirmuhammadxon xonlikning eng nufuzli kishilardan biriga aylanadi. Biroq u Buxoroning diniy rahnamolari bilan keskinlikka boradi. Natijada Jo‘ybor shayxlari qo‘llovi bilan Abdullaxon II amalda Buxoro taxtini undan tortib oladi. Ammo Pirmuhammadxon baribir xonlikdagi muhim shaxslardan bo‘lib qoladi va Balxni mustaqil idora etadi.

Pirmuhammadxon davrida tashqi siyosatda ham nisbatan muvaffaqiyatlarga erishiladi. Buxoro hukmdorlari bilan murosasiz raqib bo‘lgan safaviylar davlati Balx xoni bilan yaxshi aloqalar o‘rnatadi hamda bir necha bor elchilar almashiladi.

“Xoni Buxoroda, valiahdi Balxda o‘tirgan millatmiz”

O‘zbek davlatchiligi tarixida Amir Temurdan so‘ng mintaqada eng yirik davlat tuzib, muvaffaqiyatli harbiy yurishlar uyushtirgan qudratli hukmdor Abdullaxon II nafaqat Balxni egallab, uni rivojlantiradi, balki uning ahamiyatini ham o‘zgartirib yuboradi. Aynan Abdullaxon II dan so‘ng Balx Buxoro taxti valiahdlari boshqaruvchi viloyatga aylandi. Abdullaxon II valiahd o‘g‘li Abdulmo‘minni Balx noibi etib tayinlaydi. Shundan keyin ko‘plab Buxoro taxti merosxo‘rlari Balx noibligiga tayinlana boshladi va Balx hukmdori nomiga “xon” titulini qo‘shish urf bo‘ldi. Bugungi kunda ham Afg‘onistondagi o‘zbeklar “xoni Buxoroda, valiahdi Balxda o‘tirgan millatmiz” deya faxrlanadi.

Buxoro xonligi tepasiga Joniy (Ashtarxon)lar kelgach, Balx xonlikning ikkinchi siyosiy markaziga aylantiriladi. Shoh Abbosning Balxga hujumi joniylar tomonidan qaytariladi va shahar Buxoro tarkibida saqlab qolinadi. Ko‘pincha valiahdlar yoshligi uchun ularga tayinlangan otaliqlar hukumat ishlarini olib borardi, keyinroq otaliqlar hokimiyati kuchayib, Buxoro xonlari ular bilan kurashishiga to‘g‘ri keladi.

Balxning Ashtarxoniy hukmdorlari orasida Nodir Muhammad va Subhonqulixonni alohida ko‘rsatish mumkin. Valiahd shahzoda sifatida o‘ttiz yil Balxni boshqargan Nodir Muhammad Buxoroni uch yil ham boshqara olmaydi va yana Balxga qaytib keladi. Buxorodan umidini uzmagan Nodir Muhammad taxtni qayta egallash uchun boburiylardan yordam so‘raydi. Biroq Balxga kelgan boburiylar qo‘shini shaharni egallab oladi, Nodir Muhammad esa Eronga qochib ketadi. Boburiylarning Balxdagi hukmronligi ikki yil davom etadi. 1547-yilda Buxoro xoni Abdulazizxon Balxni qaytarib olish uchun ukasi Subhonqulixon boshchiligida katta qo‘shin yuboradi va Balx boburiylardan tortib olinadi. Subhonqulixon Balxga hukmdor etib tayinlanadi.

Subhonqulixon bir necha harbiy yurishlar uyushtirib, Balx hududini kengaytiradi. Uning davrida Maymana, Ishkashim, Andhud, Haybak (Oybak), Sari-pul, Qunduz, Toshqo‘rg‘on, Shibirg‘on kabi shaharlar Balx hokimiyati ostida birlashadi. Aynan shu hududlar keyinchalik Janubiy Turkiston yoki Afg‘on Turkistoni va Qatag‘on o‘lkasi deb aytila boshlanadi.

Biroq 1702-yilda Subhonqulixon vafot etgach, uning nevarasi Muhammad Muqimxon o‘zini Buxoro oliy hokimiyatidan mustaqil deb e’lon qiladi va o‘ziga xon rutbasini oladi. Buxoro Ashtarxoniy hukmdorlari na Muhammad Muqimxon davrida, na undan keyin Balxni Buxoroga bo‘ysundira oladi. Ashtarxoniy Ubaydullaxon II Balxni Buxoroga qaytarish uchun bir necha bor harakat qiladi, ammo shimoliy Afg‘onistonda nihoyatda katta mavqe va kuchga ega bo‘lgan qatag‘on urug‘i lideri Mahmud Qatag‘on unga qattiq qarshilik ko‘rsatadi. Bugungi kunda ham Afg‘onistonning shimoli-sharqiy mintaqasi o‘zbeklarning qatag‘on urug‘i nomi bilan Qatag‘on o‘lkasi deb ataladi.

Shu tariqa Balx xonligi Buxoro mulkidan abadiy ajralib ketadi. Endilikda Balx va boshqa janubiy Turkistondagi o‘zbek xonliklarini Eron shohi Nodirshoh va pushtunlarning Afg‘oniston amirligi bilan jiddiy kurash kutib turgandi. Bu haqida esa kelasi maqolalarda so‘z yuritamiz.