Кўпчилик ўзбеклар Афғонистондаги сўнгги воқеалар фонида у ердаги ўзбекларнинг йирик диаспораси ҳақида биринчи бор эшитди. Ўзбекистондан сўнг энг кўп ўзбеклар яшовчи Афғонистонда бугунги кунда уларнинг сони 4 миллионга яқин дея тахмин қилинади. «Дарё» колумнисти Муҳаммадқодир Собиров ушбу минтақага ўзбекларнинг йирик миграциясига сабаб бўлган Балх хонлигининг ташкил топиши ва ривожланиши ҳақида сўз юритади.
XVI асрнинг биринчи чорагида Балх вилояти
XVI аср бошларида Балх вилояти темурийларнинг Хуросон давлати таркибида эди. Вилоят волийси бўлмиш шаҳзода Бадиуззамон Мирзо Шайбонийхон бошлиқ ўзбеклар ҳужумига қарши мудофаани уюштира олмай, шаҳарни бекларига қолдириб, ўзи қочиб кетади. 1503 йил шаҳарни биринчи бор қамал қилган Шайбонийхон уни эгаллаб ололмайди, фақатгина орадан уч йил ўтиб, Балх шайбонийлар давлатига қўшиб олинади. Шайбонийхон Балхни кичик ўғли Хуррамшоҳ султонга (у Бобур Мирзонинг опаси Хонзодабегимнинг фарзанди) беради.Хуррамшоҳ султон 1511 йил, отасининг Исмоил Сафавий билан жангдаги ҳалокатидан бир йил ўтиб вафот этади ва Балх сафавийлар қўлига ўтади. Балхга ноиб этиб туркман қабила сардорларидан бири, Сафавий қўшинининг тажрибали саркардаси Байрамхон Қараманлу тайинланади. Бироқ Ғиждувон жангида Шоҳ Исмоилнинг қизилбош қўшинлари шайбоний Убайдуллахон томонидан тор-мор этилади ва Байрамхон ҳам шу жангда ҳалок бўлади. Балх Бадиуззамон Мирзонинг ўғли Муҳаммад Замон назорати остига ўтади.
1525 йилга қадар Балх темурийлар Муҳаммад Замон ва Бобур Мирзо ўртасида талаш бўлади. Ниҳоят, 1525 йили Убайдуллахон ва Жонибек Султон (Шайбонийхоннинг амакиваччаси) Балхга қўшин тортади ва шаҳар Бухоро хонлиги таркибига қўшиб олинади.
Балх хонлигинг ташкил топиши
Гарчи XVI асрга қадар ҳам ҳозирги Афғонистон ҳудудида турли туркий қабилалар яшаб, ўз давлатларини барпо этган бўлса-да, ўзини «мен ўзбекман» деювчи Афғонистондаги ҳозирги ўзбеклар кўпинча тарихини айнан Балх хонлигига боғлайди. Дарҳақиқат, асосан, Шимолий Афғонистонда яшовчи ўзбеклар бу минтақага Балх хонлиги даврида йирик миграцияни амалга оширган ва ҳудуддаги аҳолининг катта қисмини ташкил қила бошлаган.
Балх хонлиги ҳақида гапирар эканмиз, бу хонлик тузилиши ва кейинги тараққиётида муҳим ўрин тутган, Афғонистон ўзбеклари орасида машҳур, аммо Ўзбекистон ўзбеклари учун деярли нотаниш бўлган инсон — Кистан Қаро Султонни алоҳида қайд этиш лозим. Кистан Қаро Султон шайбоний Жонибек Султоннинг иккинчи ўғли бўлиб, 1526 йилда Балх хонлигига асос солади. Балх хонлиги Бухоро хонлигининг ҳудудий бирлиги сифатида ташкил топди. Кистан Қаро Султон шимолий ва марказий Афғонистон учун Бобур Мирзо билан бир неча йил кураш олиб боради. Ақча, Шибирғон, Маймана, Чечекту (Талукон), Ҳулм (Самангон) ва Қундуз каби шаҳарларни Балх хонлигига қўшиб олади. Кистан Қаро Султон даврида минглаб ўзбеклар Амударёнинг ўнг соҳилидан чап соҳилига кўчиб ўтади.
1536 йилда Бадахшон ҳокими Сулаймоншоҳ катта қўшин билан Балхга бостириб кириб, уни эгаллайди, Кистан Қаро Султон Бухорога қочади. Бироқ орадан бир неча ой ўтгач, Убайдуллахон билан биргаликда Сулаймоншоҳ мағлуб этилади ва Балхдан ҳайдаб юборилади.
Кистан Қаро Султон 1544 йили вафот этгач, тахтга унинг вояга етмаган ўғли Қилич Қаро Султон ўтиради. Аммо Кистан Қаро Султоннинг ўлимидан хабар топган Сулаймоншоҳ яна Балхга бостириб киради ва Қилич Қаро Султон Амударёнинг ўнг соҳилига қочиб ўтади.
Пирмуҳаммадхон
Балх хонлиги ҳақиқий мустақиллик ва давлатчиликка шайбоний Пирмуҳаммадхон ҳукмронлиги даврида эришди. Пирмуҳаммадхон Кистан Қаро Султоннинг акаси, Жонибек Султоннинг тўнғич ўғли эди. Жиянининг Балхни бой берганини эшитган Пирмуҳаммадхон 1546 йилнинг баҳорида Балхга юриш қилади ва уни эгаллайди.1550 йил Абдулазизхон вафотидан сўнг бўшаб қолган Бухоро тахтига ўтирган Пирмуҳаммадхон хонликнинг энг нуфузли кишилардан бирига айланади. Бироқ у Бухоронинг диний раҳнамолари билан кескинликка боради. Натижада Жўйбор шайхлари қўллови билан Абдуллахон II амалда Бухоро тахтини ундан тортиб олади. Аммо Пирмуҳаммадхон барибир хонликдаги муҳим шахслардан бўлиб қолади ва Балхни мустақил идора этади.
Пирмуҳаммадхон даврида ташқи сиёсатда ҳам нисбатан муваффақиятларга эришилади. Бухоро ҳукмдорлари билан муросасиз рақиб бўлган сафавийлар давлати Балх хони билан яхши алоқалар ўрнатади ҳамда бир неча бор элчилар алмашилади.
«Хони Бухорода, валиаҳди Балхда ўтирган миллатмиз»
Ўзбек давлатчилиги тарихида Амир Темурдан сўнг минтақада энг йирик давлат тузиб, муваффақиятли ҳарбий юришлар уюштирган қудратли ҳукмдор Абдуллахон II нафақат Балхни эгаллаб, уни ривожлантиради, балки унинг аҳамиятини ҳам ўзгартириб юборади. Айнан Абдуллахон II дан сўнг Балх Бухоро тахти валиаҳдлари бошқарувчи вилоятга айланди. Абдуллахон II валиаҳд ўғли Абдулмўминни Балх ноиби этиб тайинлайди. Шундан кейин кўплаб Бухоро тахти меросхўрлари Балх ноиблигига тайинлана бошлади ва Балх ҳукмдори номига «хон» титулини қўшиш урф бўлди. Бугунги кунда ҳам Афғонистондаги ўзбеклар «хони Бухорода, валиаҳди Балхда ўтирган миллатмиз» дея фахрланади.Бухоро хонлиги тепасига Жоний (Аштархон)лар келгач, Балх хонликнинг иккинчи сиёсий марказига айлантирилади. Шоҳ Аббоснинг Балхга ҳужуми жонийлар томонидан қайтарилади ва шаҳар Бухоро таркибида сақлаб қолинади. Кўпинча валиаҳдлар ёшлиги учун уларга тайинланган оталиқлар ҳукумат ишларини олиб борарди, кейинроқ оталиқлар ҳокимияти кучайиб, Бухоро хонлари улар билан курашишига тўғри келади.
Балхнинг Аштархоний ҳукмдорлари орасида Нодир Муҳаммад ва Субҳонқулихонни алоҳида кўрсатиш мумкин. Валиаҳд шаҳзода сифатида ўттиз йил Балхни бошқарган Нодир Муҳаммад Бухорони уч йил ҳам бошқара олмайди ва яна Балхга қайтиб келади. Бухородан умидини узмаган Нодир Муҳаммад тахтни қайта эгаллаш учун бобурийлардан ёрдам сўрайди. Бироқ Балхга келган бобурийлар қўшини шаҳарни эгаллаб олади, Нодир Муҳаммад эса Эронга қочиб кетади. Бобурийларнинг Балхдаги ҳукмронлиги икки йил давом этади. 1547 йилда Бухоро хони Абдулазизхон Балхни қайтариб олиш учун укаси Субҳонқулихон бошчилигида катта қўшин юборади ва Балх бобурийлардан тортиб олинади. Субҳонқулихон Балхга ҳукмдор этиб тайинланади.
Субҳонқулихон бир неча ҳарбий юришлар уюштириб, Балх ҳудудини кенгайтиради. Унинг даврида Маймана, Ишкашим, Андҳуд, Ҳайбак (Ойбак), Сари-пул, Қундуз, Тошқўрғон, Шибирғон каби шаҳарлар Балх ҳокимияти остида бирлашади. Айнан шу ҳудудлар кейинчалик Жанубий Туркистон ёки Афғон Туркистони ва Қатағон ўлкаси деб айтила бошланади.
Бироқ 1702 йилда Субҳонқулихон вафот этгач, унинг невараси Муҳаммад Муқимхон ўзини Бухоро олий ҳокимиятидан мустақил деб эълон қилади ва ўзига хон рутбасини олади. Бухоро Аштархоний ҳукмдорлари на Муҳаммад Муқимхон даврида, на ундан кейин Балхни Бухорога бўйсундира олади. Аштархоний Убайдуллахон II Балхни Бухорога қайтариш учун бир неча бор ҳаракат қилади, аммо шимолий Афғонистонда ниҳоятда катта мавқе ва кучга эга бўлган қатағон уруғи лидери Маҳмуд Қатағон унга қаттиқ қаршилик кўрсатади. Бугунги кунда ҳам Афғонистоннинг шимоли-шарқий минтақаси ўзбекларнинг қатағон уруғи номи билан Қатағон ўлкаси деб аталади.
Шу тариқа Балх хонлиги Бухоро мулкидан абадий ажралиб кетади. Эндиликда Балх ва бошқа жанубий Туркистондаги ўзбек хонликларини Эрон шоҳи Нодиршоҳ ва пуштунларнинг Афғонистон амирлиги билан жиддий кураш кутиб турганди. Бу ҳақида эса келаси мақолаларда сўз юритамиз.
Изоҳ (0)