Tilimizni bilamizmi: pashshami yo chivin? Turli hududlarda turlicha ma’no bildiradigan so‘zlar

Shevalar – tilning boyligi. Adabiy tilda bir nechta so‘z orqali beriladigan tushuncha ba’zan shevalarda bittagina so‘z bilan ifodalanadi. Biroq shevalar tilda xilmaxillik, tushunarsizlik paydo bo‘lishiga ham ozmi-ko‘pmi hissa qo‘shadi. Bir joyda bir ma’noni anglatgan so‘z o‘zga bir hudud shevasida tamoman boshqa ma’noni bildirishi mumkin. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib shevalarda turlicha mazmun tashiydigan, shu bois gohida sheva egalari o‘rtasida bahs-munozara qo‘zg‘aydigan so‘zlarning ayrimlari haqida so‘z yuritadi.

Pashsha va chivin: farqi nimada?

Bu so‘zni adashtirib qo‘llash ko‘p uchraydi. Bir so‘zning shevalarda boshqa ma’noda ishlatilishi odamlarning adabiy tildan foydalanishiga ham ta’sir etishi mumkin.

Izohli lug‘atga ko‘ra, pashsha yozda juda ko‘payib ketadigan, turli suyuq organik moddalar bilan oziqlanadigan qo‘sh parda qanotli hasharot.

Chivin esa ikki qanotli, uzun mo‘ylovli qon so‘ruvchi mayda hasharot.

Xalq tilida “Chivin chaqqanday ham bo‘lmadi” degan ibora bor, u sira og‘ritmadi, sezilmadi ham degan ma’noni anglatadi.

Demak, chivin uzun mo‘ylovli, qon so‘ruvchi, chaquvchi hasharot. Pashshada uzun mo‘ylov bo‘lmaydi, u har yerdan yemish qidiradigan, qo‘sh parda qanotli hasharot.

Shevada chivin so‘zi pashsha ma’nosida ham ishlatiladi. Lekin adabiy tilda bunday qo‘llash – xato.

Alisher Navoiy asarlarida chibin so‘zi ham pashsha, ham chivin ma’nosida qo‘llangan.

Pashsha so‘zini shevada ham adabiy tilga mos ishlatadiganlar uncha sevinmasa bo‘laveradi. Chunki pashsha so‘zi forschadan olingan bo‘lib, asliyatda chivin degan ma’noni anglatadi.

“Olmani olma derlar”. Olchani-chi?

Shevalarda biri o‘rnida boshqasi qo‘llanadigan va shu sababli bahslarga sabab bo‘ladigan so‘zlardan biri olcha va gilosdir. Bir joyda olcha o‘rnida gilos, boshqa joyda gilos o‘rnida olcha ishlatiladi. Yana bir hududda esa ikki so‘z o‘rnida umuman bo‘lak so‘z qo‘llanishi mumkin.

Olcha va gilos bir oilaga mansub, yaqin qarindosh mevalar. Adabiy tilda ular quyidagicha farqlanadi:

Olcha mayda, dumaloq, danakli, suvli, nordon, rangi och qizildan to‘q qizilgacha bo‘ladigan meva. Uni inglizlar sour cherry, ruslar вишня deb ataydi.

Gilos shakli dumaloq, yuraksimon, eti shirali, sirti tekis meva. U eng ertapishar danakli meva. May oyidayoq pishadigan gilos navlari bor. Uni inglizlar sweet cherry, ruslar черешня deb ataydi.

Olcha so‘zi olivoli shaklida ham ishlatiladi. “Boburnoma”da olu-bolu deyilgan.

Gilos so‘zi o‘rnida esa toshkent gilos, qo‘qon gilos so‘zlari ham ishlatiladi.

Tog‘olcha degan meva turi ham bor. Uni ba’zi hududlarda olcha deb ham atashadi. Tog‘olcha ruschada алычa, inglizchada cherry plum deyiladi. Shakli dumaloq, cho‘zinchoq, rangi esa sariq, qizil, binafsharang yoki qora bo‘ladi.

Kosada sho‘rva, piyolada choy ichiladi

Xorazm shevasida piyola kosa deyiladi. Bu boshqa sheva egalariga anchagina g‘alati eshitilishi mumkin. Chunki kosa piyoladan kattaroq, asosan suyuqlik va turli ovqatlar solib ichish uchun ishlatiladigan idishdir. Piyola esa tubidan yuqoriga tomon kengayib boradigan, kosadan kichik, taglikli idish. U asosan choy ichish uchun ishlatiladi.

Piyola qozoq tilida кесе, шыны-аяқ, qirg‘iz tilida чыны deyilar ekan. O‘zbek tilida chinni so‘zi kulolchilik buyumlarining turini anglatadi. Piyola, kosa va tovoqlar chinnidan ishlangan bo‘lishi mumkin.

Vodiy shevalarida ham kosa so‘zi o‘rnida chinni so‘zini ishlatish ko‘p uchraydi. Lekin bunda faqat chinni kosalar nazarda tutiladi. “Chinnini uzatib yubor!” deganda faqat chinni kosani uzatish kerak, uning o‘rniga sopol kosa olib borgan kishi dakki eshitishi mumkin.

Izohli lug‘atga ko‘ra, piyola fors tilidan kirib kelgan. Ildizi yunoncha phiale so‘ziga borib taqaladi. U suv ichiladigan yassi kosachani anglatgan. Chinni so‘zi esa Chinga – Xitoyga oidlikni bildiradi. Oldin chinni idishlar Xitoydan keltirilgan, shu sabab ularga bunday nom berilgan.

Opoqi kim: buvimi yoki bobo?

Opoqi Toshkent shevasida yoshi katta ayollarga hurmat bilan murojaatda ishlatiladigan so‘z. Asosan buvilarga nisbatan qo‘llanadi. Opog‘oyi so‘zining qisqartma shakli. Bu so‘z Farg‘ona vodiysining ba’zi hududlarida boboga nisbatan ishlatiladi. Uning opoqdada varianti ham bor.

Opoqi so‘zini bobo ma’nosida qo‘llash tobora kamayib boryapti.

Yaqin qarindoshlarni anglatuvchi so‘zlarni xilma-xil ma’nolarda qo‘llash, erkakka nisbatan ishlatiladigan so‘zni ayolga, ayolga xoslangan so‘zni erkakka nisbatan tatbiq etish tilda bor hodisa.

Masalan, bugungi tildagi aka so‘zining tarixiy oka, og‘acha variantlari Bobur mirzo zamonida ayollarga nisbatan qo‘llangan. Lekin hozir bu so‘zlar faqat erkaklarga nisbatan ishlatiladi.

Toshkent shevasida onani opa deyish uchraydi, Xorazm shevasida esa aka otani anglatadi.

Qirg‘iz tilida ona apa, qozoq tilida esa ota ake deyiladi. Qozoqchada bolalar onalariga apa deb murojaat qiladi.

Shevalarga qardosh va qo‘shni millatlarning tillari ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

Shevalarda qaysi ma’noni anglatishidan qat’i nazar, so‘zning adabiy tildagi anglamini bilib olishimiz kerak. Yo‘qsa, uni yanglish ma’noda qo‘llashimiz, natijada xatoga yo‘l qo‘yishimiz aniq.