Тилимизни биламизми: пашшами ё чивин? Турли ҳудудларда турлича маъно билдирадиган сўзлар

Шевалар – тилнинг бойлиги. Адабий тилда бир нечта сўз орқали бериладиган тушунча баъзан шеваларда биттагина сўз билан ифодаланади. Бироқ шевалар тилда хилмахиллик, тушунарсизлик пайдо бўлишига ҳам озми-кўпми ҳисса қўшади. Бир жойда бир маънони англатган сўз ўзга бир ҳудуд шевасида тамоман бошқа маънони билдириши мумкин. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб шеваларда турлича мазмун ташийдиган, шу боис гоҳида шева эгалари ўртасида баҳс-мунозара қўзғайдиган сўзларнинг айримлари ҳақида сўз юритади.

Пашша ва чивин: фарқи нимада?

Бу сўзни адаштириб қўллаш кўп учрайди. Бир сўзнинг шеваларда бошқа маънода ишлатилиши одамларнинг адабий тилдан фойдаланишига ҳам таъсир этиши мумкин.

Изоҳли луғатга кўра, пашша ёзда жуда кўпайиб кетадиган, турли суюқ органик моддалар билан озиқланадиган қўш парда қанотли ҳашарот.

Чивин эса икки қанотли, узун мўйловли қон сўрувчи майда ҳашарот.

Халқ тилида «Чивин чаққандай ҳам бўлмади» деган ибора бор, у сира оғритмади, сезилмади ҳам деган маънони англатади.

Демак, чивин узун мўйловли, қон сўрувчи, чақувчи ҳашарот. Пашшада узун мўйлов бўлмайди, у ҳар ердан емиш қидирадиган, қўш парда қанотли ҳашарот.

Шевада чивин сўзи пашша маъносида ҳам ишлатилади. Лекин адабий тилда бундай қўллаш – хато.

Алишер Навоий асарларида чибин сўзи ҳам пашша, ҳам чивин маъносида қўлланган.

Пашша сўзини шевада ҳам адабий тилга мос ишлатадиганлар унча севинмаса бўлаверади. Чунки пашша сўзи форсчадан олинган бўлиб, аслиятда чивин деган маънони англатади.

«Олмани олма дерлар». Олчани-чи?

Шеваларда бири ўрнида бошқаси қўлланадиган ва шу сабабли баҳсларга сабаб бўладиган сўзлардан бири олча ва гилосдир. Бир жойда олча ўрнида гилос, бошқа жойда гилос ўрнида олча ишлатилади. Яна бир ҳудудда эса икки сўз ўрнида умуман бўлак сўз қўлланиши мумкин.

Олча ва гилос бир оилага мансуб, яқин қариндош мевалар. Адабий тилда улар қуйидагича фарқланади:

Олча майда, думалоқ, данакли, сувли, нордон, ранги оч қизилдан тўқ қизилгача бўладиган мева. Уни инглизлар sour cherry, руслар вишня деб атайди.

Гилос шакли думалоқ, юраксимон, эти ширали, сирти текис мева. У энг эртапишар данакли мева. Май ойидаёқ пишадиган гилос навлари бор. Уни инглизлар sweet cherry, руслар черешня деб атайди.

Олча сўзи оливоли шаклида ҳам ишлатилади. «Бобурнома»да олу-болу дейилган.

Гилос сўзи ўрнида эса тошкент гилос, қўқон гилос сўзлари ҳам ишлатилади.

Тоғолча деган мева тури ҳам бор. Уни баъзи ҳудудларда олча деб ҳам аташади. Тоғолча русчада алыча, инглизчада cherry plum дейилади. Шакли думалоқ, чўзинчоқ, ранги эса сариқ, қизил, бинафшаранг ёки қора бўлади.

Косада шўрва, пиёлада чой ичилади

Хоразм шевасида пиёла коса дейилади. Бу бошқа шева эгаларига анчагина ғалати эшитилиши мумкин. Чунки коса пиёладан каттароқ, асосан суюқлик ва турли овқатлар солиб ичиш учун ишлатиладиган идишдир. Пиёла эса тубидан юқорига томон кенгайиб борадиган, косадан кичик, тагликли идиш. У асосан чой ичиш учун ишлатилади.

Пиёла қозоқ тилида кесе, шыны-аяқ, қирғиз тилида чыны дейилар экан. Ўзбек тилида чинни сўзи кулолчилик буюмларининг турини англатади. Пиёла, коса ва товоқлар чиннидан ишланган бўлиши мумкин.

Водий шеваларида ҳам коса сўзи ўрнида чинни сўзини ишлатиш кўп учрайди. Лекин бунда фақат чинни косалар назарда тутилади. «Чиннини узатиб юбор!» деганда фақат чинни косани узатиш керак, унинг ўрнига сопол коса олиб борган киши дакки эшитиши мумкин.

Изоҳли луғатга кўра, пиёла форс тилидан кириб келган. Илдизи юнонча phiale сўзига бориб тақалади. У сув ичиладиган ясси косачани англатган. Чинни сўзи эса Чинга – Хитойга оидликни билдиради. Олдин чинни идишлар Хитойдан келтирилган, шу сабаб уларга бундай ном берилган.

Опоқи ким: бувими ёки бобо?

Опоқи Тошкент шевасида ёши катта аёлларга ҳурмат билан мурожаатда ишлатиладиган сўз. Асосан бувиларга нисбатан қўлланади. Опоғойи сўзининг қисқартма шакли. Бу сўз Фарғона водийсининг баъзи ҳудудларида бобога нисбатан ишлатилади. Унинг опоқдада варианти ҳам бор.

Опоқи сўзини бобо маъносида қўллаш тобора камайиб боряпти.

Яқин қариндошларни англатувчи сўзларни хилма-хил маъноларда қўллаш, эркакка нисбатан ишлатиладиган сўзни аёлга, аёлга хосланган сўзни эркакка нисбатан татбиқ этиш тилда бор ҳодиса.

Масалан, бугунги тилдаги ака сўзининг тарихий ока, оғача вариантлари Бобур мирзо замонида аёлларга нисбатан қўлланган. Лекин ҳозир бу сўзлар фақат эркакларга нисбатан ишлатилади.

Тошкент шевасида онани опа дейиш учрайди, Хоразм шевасида эса ака отани англатади.

Қирғиз тилида она апа, қозоқ тилида эса ота аке дейилади. Қозоқчада болалар оналарига апа деб мурожаат қилади.

Шеваларга қардош ва қўшни миллатларнинг тиллари ҳам ўз таъсирини ўтказади.

Шеваларда қайси маънони англатишидан қатъи назар, сўзнинг адабий тилдаги англамини билиб олишимиз керак. Йўқса, уни янглиш маънода қўллашимиз, натижада хатога йўл қўйишимиз аниқ.