1918-yil 1-dekabrda Ruminiya davlati qirollikdan demokratik davlatga aylandi. Shu sana munosabati bilan “Daryo” an’anaviy tarix ruknida Drakulaning vatani sifatida tanilgan ushbu davlatning bugungi chegaralarda birlashishi haqida hikoya qiladi
Birinchi jahon urushidan so‘ng Parijda bo‘lgan mintaqaviy dushmanlarning namoyishkorona yarashuvi munozaralarni susaytirmadi. Ko‘plab Yevropa mamlakatlari uchun urush g‘alabasi shov-shuvli bayramdek ko‘rindi. Ammo ular orasida 1918 yilda urushda mag‘lub bo‘lgan, lekin shu bilan birga o‘z hududini ikki baravar oshirib olgan Ruminiya ham bor.
Birinchi jahon urushining boshlarida Ruminiya Germaniya bilan ittifoq tuzdi va urushni o‘z tarafidan boshlashga majbur bo‘ldi. Ruminiya hukmron doiralarining ishtahasi shunchaki chegarasiz edi. 1914-yil avgustdan boshlab hukumat va Ruminiya jamiyati rivojlanayotgan dunyo qirg‘inini juda diqqat bilan kuzatib bordi. Ular chetda turib kimga qo‘shilish, kim g‘olib bo‘lishini va bu qanday vaqtda amalga oshirilishi kerakligini diqqat bilan taroziga soldi.
Oqibatda, Ruminiya hukumati ittifoq shartnomasini bajarmadi va Germaniya tomonida Birinchi jahon urushiga kirmadi. 1914-yil sentabr oyida Ruminiya Rossiya bilan shartnoma imzoladi, unga ko‘ra, u ruminlar yashagan Avstriya-Vengriya hududlarini egallash huquqiga tanqidiy qarashini bayon qilgan edi.
Transilvaniyaning Ruminiyaga qo‘shilishi (Ruminiyada bu 1918-yilgi Buyuk birlashma deb ataladi) 1918-yil 1-dekabrda Avstriya-Vengriyaning parchalanishi paytida boshlandi. Bu siyosiy voqea ruminlarning Alba-Iuliya shahrida bo‘lib o‘tgan kongressida delegatlar avvalgi Vengriya Transilvaniyasiga qo‘shilishga qaror qildi. Vengriyaga alohida joylashtirilgan Transilvaniyaning Ruminiyaga kirishi, Vengriyadagi sotsialistik to‘ntarish, vengerlar va chexoslovakiyaliklar o‘rtasidagi hududiy nizolar Chexoslovakiya-Vengriya urushining boshlanishiga olib keldi.
1919-yilda Transilvaniyada Ruminiya-Vengriya fronti ochildi va o‘sha yilning yozida ruminlar Budapeshtga yetib keldi. Vengriyada sotsialistik hukumat quladi va Avstriya-Vengriyaning parchalanishi va Birinchi jahon urushida Vengriyaning mag‘lub bo‘lishini hujjatlashtirgan Trianon shartnomasi imzolangandan so‘ng Transilvaniya nihoyat Ruminiya tarkibiga kirdi. Shunday qilib Ruminiya qirolligi tashkil topdi.
Ruminiyaning Birinchi jahon urushidagi ishtiroki
Birinchi jahon urushidan oldin Ruminiyada boshqaruv konstitutsiyaviy monarxiya bo‘lgan edi. Qirol Charlz Germaniyada 1871-yildan buyon hukmronlik qilib kelgan Gogentsollern sulolasidan chiqqan. 1881-yilda Ruminiya parlamenti Ruminiyani qirollik deb e’lon qildi. Ruminiyaning siyosati ikkilangan edi. U Germaniya va Avstriya-Vengriya yordami bilan 1878-yilgi Berlin shartnomasi bo‘yicha Rossiyaga berib yuborilgan Bessarabiyani qaytarib berishga umid qildi.Shu maqsadda Ruminiya 1883-yilda Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan yashirin ittifoq tuzdi va unga binoan Rossiyaga qarshi ularning tarafini olishga va’da berdi. Shu bilan birga, Ruminiya burjuaziyasi o‘zining boy temiryo‘l tarmog‘i va noyob yog‘och manbalariga ega Bukovina bilan Transilvaniyani egallash vazifasini qo‘ydi. Ushbu vazifalarni faqat Avstriya-Vengriyaga qarshi urush natijasida amalga oshirish mumkin edi.
Birinchi jahon urushida Ruminiya Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan ittifoq shartnomasiga qaramay, dastlab betaraflik pozitsiyasini egalladi. Keyin mamlakat hukumati har ikki tomon bilan bir vaqtning o‘zida ochiq muzokaralarga kirishdi, hududiy tovon puli, kafolatlar, qurolli kuchlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini va urushga kirishi uchun katta kredit talab qildi. Ikkala tomon ham Ruminiyaning urushda ishtirok etishiga katta ahamiyat berib, va’dalarni yaxshigina berdi.
Urushning boshida qirol Charlz vafot etdi. Uning taxtga ingliz malika bilan turmush qurgan o‘g‘li Ferdinand keldi. Bu Buyuk Britaniyaning Buxarestdagi partiyasining ta’sirini kuchaytirdi, ammo Ruminiya hukmron doiralariga qarshi kurashishga qat’iy qaror qilmadi, chunki mamlakat juda zaif armiyaga ega edi. Faqat 1916-yilda, A. A. Brusilovning yorqin yutug‘i va Verdundagi nemis qo‘shinlari mag‘lub bo‘lgandan so‘ng, Ruminiya nemis blokiga qarshi chiqdi.
Urushdan keyingi mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayoti
Ruminiyaning Germaniyaga qarshi o‘yini uning to‘liq mag‘lubiyati bilan yakunlandi. Germaniya-Avstriya qo‘shinlari mamlakatning katta qismini egallab olib, Ruminiya qo‘shinlarini Moldaviyaga chekinishga majbur qildi. Germaniya hujumi rus qo‘shinlari tomonidan to‘xtatildi. Rossiya qurolli kuchlarining to‘rtdan birini Ruminiyaga yordam berish uchun yubordi. Rossiya Ruminiya armiyasini qayta tashkil etishga, uni oziq-ovqat bilan ta’minlashga majbur bo‘ldi.Germaniya va Avstriya-Vengriyaning mag‘lubiyati Ruminiyaga Transilvaniya va Bukovinani egallashga imkon berdi. Versal shartnomasiga binoan Ruminiya ushbu ikki sohani oldi. U Bessarabiyani undan ham oldinroq, 1918-yil mart oyida u o‘z hududiga qo‘shin olib kirganida bosib oldi. Ruminiya maqsadga erishdi. Uning hududi ikki baravar, aholisi esa 7,7 milliondan 17,5 million kishiga ko‘paygan edi.
Ruminiyaning bir qismi bo‘lgan Transilvaniya va Banat boy energiya va xomashyoga ega bo‘lib, rivojlangan sanoat tarmoqlariga (tog‘-kon, metallurgiya, metallga ishlov berish va boshqalar) ega bo‘lgan. Bundan tashqari, Ruminiyada neft sanoati rivojlangan. Biroq, u agrar mamlakat bo‘lib qoldi. Aholining 80 foizi qishloqda, atigi 20 foizi shaharlarda yashadi. Ruminiya iqtisodiyotining asosini o‘sha yillarda qishloq xo‘jaligi tashkil etdi.
Avstriya-Vengriya viloyatlari qo‘shib olinishi va Bessarabiya qo‘lga olinishi bilan Ruminiya ko‘p millatli davlatga aylandi, unda ruminlar aholining 58 foizini, qolgan millatlar esa 42 foizni tashkil etdi. Uch million ukrainlar (Bukovina), ruslar, moldovanlar, 1,5 millionga yaqin vengerlar (Transilvaniya), 800 ming nemislar (Banat) va boshqalar bor edi. Milliy ozchiliklar zo‘ravonlik bilan rimallashtirish va kamsitishlarga duchor bo‘ldi.
Urushdan so‘ng Ruminiyada hukumat va parlament nizosi boshlandi, unda turli xildagi guruhlar qatnashib, davlat xazinasidagi ulushlari uchun kurashdi. Dehqonlarning yirik qo‘zg‘olonlari va ishchilarning o‘z huquqlari uchun noroziliklari bu kurashning kuchayishiga yordam berdi.
Mamlakatda hokimiyatni o‘zaro taqsimlaydigan uchta asosiy siyosiy guruh – saranistlar, Xalq partiyasi va Milliy liberal partiyalar mavjud edi. Saylovlar oralig‘ida ular bir xil bosh hakam rolini o‘ynaydigan qirol hokimiyati bilan almashtirildi va mohiyatan siyosiy hayotda to‘rtinchi, ammo yetakchi kuch edi.
Siyosiy partiyalar orasida eng ta’sirchanlari yirik sanoatchilar va bankirlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Milliy liberal partiya edi. Milliy liberallar 1921-yildan 1926-yilgacha hokimiyat tepasida edi, partiya rahbari I. Bratianu ikki marta Bosh vazir etib saylandi (1921 va 1927-yillarda).
Qishloq xo‘jaligidagi islohotlar
Milliy liberallar hukumatining xizmatlari 1921-yilda agrar islohotni amalga oshirish edi. Agrar islohot to‘g‘risidagi farmonga binoan qirol, davlat va cherkov yerlarining bir qismi, shuningdek, ikki million gektar yer egalari yerlari to‘lovi evaziga chetlashtirildi. Agrar islohot Ruminiyaning qishloq xo‘jaligini o‘zgartirib, boy dehqonlarning qudratli qatlamini yaratdi. XX asrning 20-yillari oxiriga kelib, ularning yerlarining 66 foizi uy egalaridan tortib olindi.Agrar islohot ichki bozorni kengaytirishga, ishchi kuchining shaharlarga kirib kelishini tashkil qilishga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ko‘paytirishga imkon berdi. Bu sanoat ishlab chiqarishiga ta’sir qilish uchun ko‘p vaqt talab qilmadi. Hukumat to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita soliqlarni oshirish orqali sanoat o‘sishini rag‘batlantirdi. Natijada, urushdan oldingi sanoat darajasi 1924-yilda allaqachon oshib ketdi.
1927-yil iyulda qirol Ferdinand vafot etdi va uning kichik o‘g‘li Maykl (Mixay) taxtga o‘tirishi kerak edi. Biroq taxtga da’vogar, ikki yil oldin surgun qilingan Karol (Karl) mamlakatga qaytib keldi. U to‘ntarish qilib, o‘zini qirol deb e’lon qildi.
Siyosiy inqiroz
Tez orada boshlangan 1929-yildan 1932-yilgacha davom etgan iqtisodiy inqiroz uni yanada og‘irlashtirdi. Inqirozni bartaraf etish uchun “tiklanish rejasi” ishlab chiqildi, u asosan ish haqining pasayishiga va ish kuni davomiyligini oshirishga qisqartirildi. Bu ishchilar orasida katta norozilikni uyg‘otdi, ularning turmush darajasi allaqachon Yevropada eng past darajaga yetgan edi. 1933-yil yanvar-fevral oylarida ish tashlashlar temiryo‘llarni va neft sanoatini qamrab oldi.Bir qator joylarda temiryo‘lchilar ustaxonalarni egallab oldi va o‘zini o‘zi himoya qilish bo‘linmalarini tashkil etdi. Hukumat ishchilarga qarshi kurashish uchun o‘z qo‘shinlarini yubordi. Buxarestda politsiya va qo‘shinlar bilan to‘qnashuvda 400 kishi halok bo‘ldi va ikki ming kishi hibsga olindi.
Qirolning shaxsiy hokimiyati
Hukmdor doiralar o‘zlarining xalqqa qarshi qurolli guruhlarini tuzdi. Butun Ruminiya reaksiyasi shoh Karol atrofida to‘plandi. Uning yordami bilan Ruminiyada fashistik temir gvardiya otryadlari tuzilishi kerak edi. Ruminiya ikki lagerga bo‘lindi va ular o‘rtasidagi ziddiyatlar Ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar yo‘qolmadi. 1933-yil noyabrdan 1937-yil oxirigacha Ruminiya hukumati shakllandi va unga milliy liberallar rahbarlik qildi, ular ishchilar ommasiga nisbatan repressiv siyosatini kuchaytirdi. Mamlakatda fashistik xavf o‘sishda davom etdi. Reaksion doiralar mehnatkash xalq harakatlariga qarshi yanada qat’iyatli choralar ko‘rishni talab qildi.1937-yilda natsistlar svastika kiyishga ruxsat oldi. 1937-yil 10-fevralda Ruminiyada qirolning shaxsiy hokimiyati rejimi o‘rnatildi. Barcha demokratik erkinliklar bekor qilindi, parlament tarqatib yuborildi, kasaba uyushmalari va siyosiy partiyalar taqiqlandi. Yagona Milliy tiklanish fronti partiyasi tashkil etilishi e’lon qilindi, faqat u saylovlarda ishtirok etishi mumkin edi. 1939-yil mart oyida Ruminiya Germaniya bilan “iqtisodiy munosabatlarni mustahkamlash to‘g‘risida” shartnoma imzoladi, unga ko‘ra, Ruminiya iqtisodiyoti va siyosati nemis fashizmining to‘liq nazorati ostida edi. Ushbu kelishuv yordamida Ruminiya Germaniyadan Vengriyaning Transilvaniyani qaytarishga urinishlariga qarshi kafolat so‘radi.
Ruminiya hukmron doiralarining tashqi siyosati urushdan keyingi hududlarni egallashni saqlashga qaratilgan edi. Bunga esa faqat g‘arb davlatlari kafil bo‘lishi mumkin edi, shuning uchun Ruminiya o‘zining hududiy yaxlitligini va’da qiladigan har qanday ittifoq va kelishuvlarning kombinatsiyasiga rozi bo‘ldi va shu orqali hududlarini saqlab qolishga erishdi.
Drakulaning vatani
Irlandiyalik yozuvchi Bram Stokerning “Drakula” (1897) romanidagi xayoliy vampir graf Drakula mashhurligi bilan ko‘plab ijobiy adabiy qahramonlardan ustun turadi. Sababi, vampir qahramon butun dunyoda sevimli qahramonga aylangan.Brasovdan 30 km uzoqlikda joylashgan 1382-yilda qurilgan Transilvaniyaning Valaxiya bilan eng xavfli va notinch chegarasi o‘tgan Turku daryosi vodiysidagi jarlikning tepasida chegara Teuton mudofaa qal’asi sifatida qurilgan Bran qal’asi mavjud.
Ushbu qal’a Ruminiyadagi eng ko‘p tashrif buyurilgan turizm joyi hisoblanadi. Afsonalarda aynan shu qasrda graf Drakula yoki Valaxiya hukmdori Vlad Tsepesh (Drakula) yashagan deyishadi.
Abdulazizxon Akramov tayyorladi.