O‘rta asr Yevropasi oldida turgan iqtisodiy manfaatlar va siyosiy muammolar bilan birga ritsarlik ordenlarining paydo bo‘lishi va gullab-yashnashiga asosan monastirlar turmush tarzini ritsarlik kuchi va sharafi bilan birlashtirish g‘oyasi sababchidir. 1198-yil 19-noyabrda Falastinda tashkil etilgan Tevton ordeni O‘rta asr Yevropasining eng qudratli ordenlarining biriga aylandi. Tevtonlar nima uchun kuch va boylikning timsoliga aylanishiga oid bir qancha sirlar ham mavjud. “Daryo” sana munosabati bilan Tevton ordeni qudratining sirlari, tanazzuli va bugungi kundagi ahamiyati haqida hikoya qiladi.
Tevton ritsarlari haqida birinchi ma’lumot 1127-yilda paydo bo‘ldi, Tevton ordeni solnomasi muallifi Peterburg Dyusburg 1190-yilni orden tashkil etilgan yil sifatida eslatib o‘tdi. 1198-yilda u harbiy buyruqqa aylantirildi va bir yildan so‘ng Papa Innokentning himoyasi ostiga olindi. Uning asosiy tamoyillari kasallarga g‘amxo‘rlik qilish va ziyoratchilarni Quddusdagi Iso Masih qabriga borishda himoya qilish, shuningdek, kofir deb atalmishlarga qarshi xoch yurishlarini o‘z ichiga oldi. Shu sababli, ular o‘zlarini Xudo ritsarlari ham deb nomlagan edi.
Bu orden Falastinda, Quddus allaqachon musulmonlarga boy berilgan va ulardan ozod qilinishi kerak bo‘lgan paytda tashkil etildi. Shunisi e’tiborga loyiqki, orden tashkil etilganidan beri birinchi yuz yil ichida aniq nomga ega emas edi. Ismlar turli xil va g‘alati edi. Dastlab, bu haqiqatan ham Quddusdagi oddiy kasalxona bo‘lib, u yerda asosan nemis tilida so‘zlashadigan ziyoratchilar davolanardi. Keyinchalik, shu ziyoratgoh asnosida templerlar nemis ritsarlik jamoasini yaratishni taklif qildi.
Tevton ordeni qudratining bir necha sirlari
Birinchisi, boshqaruv tizimining bir qadar mukammalligidir. Tevtonlarda hokimiyat taqsimoti bilan juda murakkab boshqaruv tizimi mavjud edi. Har qanday muhim masala bo‘yicha qaror qabul qilish hech qachon bir kishining qo‘lida to‘planmagan. Qarorlar faqat jamoaviy ravishda qabul qilingan. Bunday hokimiyatni tashkil etish tizimi xazinani ruxsatsiz tasarruf etishdan ham himoyalangan. Tevton ordeni grossmeyster (katta usta) tomonidan boshqarilib, buyurtmaning bir qismi bo‘lgan har bir hududning vakillari tomonidan umrbod saylangan. Grossmeysterning vakolati Bosh boshqaruvchi bilan cheklangan edi.
Kollektiv boshqaruv organi va beshta mansabdor kishidan iborat kengash doimiy ravishda hamfikrlikda ish olib borgan. Kengash tarkibiga Buyuk qo‘mondon o‘rinbosari (Buyuk usta), harbiy ishlarga mas’ul bo‘lgan Buyuk marshal, Buyuk gospitaller (uning orqasida kasalxonalar bo‘lgan), Buyuk sakristan (iqtisodiy ishlar) va Buyuk xazinachi (moliya) vazifalarini bajaruvchi tarkibga kirgan. Shunga o‘xshash kengashlar joylarda tashkil qilingan.
Tevtonlar kuchining ikkinchi siri – qat’iy siyosiy iroda va tashkil etilgan temir intizom edi. Tevtonlar nafaqat qo‘shib olingan hududlarni, balki o‘zlarini ham juda yaxshi boshqarardi. Birodarlar uchta va’dani oldi: iffat, kamtarlik, itoatkorlik. Tevton ordeni egasi hayotning har bir daqiqasi mantiqiy va bekorga sarflashdan tiyilardi. Birodarlarning hayoti joriy etilgan orden nizomi bilan tartibga solingan edi.
Ordenning kuchga ega bo‘lishining uchinchi sababi – bu tevtonlar tomonidan yuz foiz foydalanilgan bilimdir. Ritsarlar ochiq va hamma yangi narsalarni, har qanday taraqqiyotni qabul qildi, shuning uchun ular boshqa xalqlarning tajribalarini juda tez o‘zlashtirdi va amalda qo‘lladi. Tarixchilar quyidagi haqiqatni ta’kidlaydi: to‘p haqida birinchi eslatma 1324-yilga to‘g‘ri keldi.
Oradan to‘rt yil o‘tgach, tevtonlar qurollari uchun shunday to‘pli qurollardan faol foydalanishganini qayd etdi. Bundan tashqari, ular bu qurollarni rivojlantirib o‘rta asrlarda Yevropada o‘xshashi bo‘lmagan katta hajmdagi to‘plarni otdi. Ritsarlar nafaqat harbiy ishlarni, balki qishloq xo‘jaligini ham bilardi. Shunday qilib, Yevropada birinchi bo‘lib tevtonlar qalampir va za’faron yetishtirdi.
To‘rtinchi sir – bu temir intizom va jangchilarning birinchi darajali tayyorgarligi, shuningdek, dengiz floti asosida qurilgan eng kuchli armiya. Tevton armiyasining kuchiga asosan yuqorida aytib o‘tilgan ilg‘or fazilatlari – yangilikka ochiqligi yordam berdi. Tevton ordeni ritsarlari harbiy sohadagi barcha yangiliklarni diqqat bilan kuzatib bordi va darhol ularni o‘zida qo‘lladi. Shunday qilib, to‘plardan tashqari, ular kamonni ham takomillashtirdi.
Yengil va og‘ir otliqlar va artilleriya yaxshi jihozlangan edi. Orden, shuningdek, Boltiq dengizi va daryo flotiyalarida flotga ega edi. Kuchli armiya va mohir diplomatiya tufayli tevtonlar tobora yangi hududlarni zabt etib, ancha tajovuzkor tashqi siyosat olib bordi. Shunday qilib, Polshaning Prusslarga qarshi urushiga yordam berib, tevtonlar prusslardan bosib olingan yerlarni mukofot sifatida oldi.
Kuchning beshinchi sababi – bosib olingan hududlarni mohirlik bilan boshqarishdir. Buyruqda bosib olingan hududlarda hech qanday og‘ir soliqlar va bojlar belgilanmadi. Bundan tashqari, ritsarlar o‘z xohishlari bilan va mahalliy aholi uchun foydali asosda ijaraga yerlar olgan edi. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlandi. Ritsarlarning tashqi siyosati yangi bozorlarni ochdi, boshqa narsalar qatori, bosib olingan hududlar aholisi uchun ham qulay bo‘lib, bu savdo-sotiqning gullab-yashnashiga hissa qo‘shdi.
Tevtonlarning yengilmas armiyasi suv va quruqlik chegaralarini yaxshi qo‘riqladi. Tevtonlarga nisbatan tajovuzkor bo‘lmagan mahalliy aholi mahalliy hokimiyatda yaxshi lavozimlarni egallashi mumkin edi. Bularning barchasi tufayli mahalliy aholi ma’lum vaqtgacha ritsarlar kuchiga juda sodiq va do‘stona munosabatda bo‘ldi.
Ordenning kuchga ega bo‘lishining oltinchi sababi, shu bilan birga, oldingi sabablarning natijasi Tevton ordenining ulkan boyligidir. Tevton xazinasi Yevropada eng boy edi. Tevtonlarning ichki siyosati tufayli ular tomonidan bosib olingan Prussiya gullab-yashnadi, odamlar boyib ketdi, yangi qishloqlar va shaharlar paydo bo‘ldi va svilizatsiyali infratuzilma paydo bo‘ldi. 1237-yilda Tevton ordeni Qilichbozlar ordeni bilan birlashdi, ular Boltiqbo‘yi davlatlarini zabt etdi va 1283-yilda tevtonlar Prussiyani bosib oldi, shu bilan ularning boyliklarini oshirdi. Tevtonlar boyligini ko‘paytirishning muhim omili ularning Papa tomonidan soliqqa tortilish urinishlariga qarshi turish qobiliyati edi. Rim cherkovi ko‘plab Yevropa hududlariga qo‘shimcha soliqlar kiritishiga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, tevtonlar hech qachon bunga yo‘l qo‘ymadi.
Orden tanazzuli
Orden Buyuk Litva knyazligi va Polshaning birlashgan qo‘shinlari 1410-yil 15-iyulda bo‘lib o‘tgan Grunvald qishlog‘i yaqinidagi jangda orden qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratganidan beri qiyinchiliklarga duch kela boshladi. Orden qo‘shinlarining umumiy soni turli xil hisob-kitoblarga ko‘ra, 11 dan 27 ming kishiga qadar bo‘lgan, dushman qo‘shinlari soni esa ancha ko‘p edi. Jangda taxminan sakkiz ming kishi halok bo‘ldi va 14 ming kishi asirga olindi. Orden boshlig‘i, magistr Ulrix fon Jungingen va Buyuk Marshal Vallenrod ham o‘ldirildi. Tevton ordeni qo‘shinlari yengilmas harbiy kuch sifatida o‘z obro‘sini yo‘qotdi. Litva Buyuk knyazligi va Polshaning birlashgan qo‘shinlariga Polsha qiroli Jagiello va uning amakivachchasi, Litva Buyuk knyazi Vitovt qo‘mondonlik qildi.1411-yilda Marienburgni ikki oylik muvaffaqiyatsiz qamalidan so‘ng, orden Litva Buyuk knyazligiga tovon to‘ladi. Tinchlik shartnomasi imzolandi, ammo vaqti-vaqti bilan mayda to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Prussiya davlatlari ligasi Muqaddas Rim imperiyasining imperatori Frederik III tomonidan tashkil qilindi. Bu o‘n uch yillik urushni qo‘zg‘atdi va unda Polsha g‘olib chiqdi. 1457-yilda Buyuk magistr qarorgohi Kenigsbergga ko‘chib o‘tdi. 1466-yilda Torunning Ikkinchi tinchlik shartnomasiga binoan, Tevton ordeni o‘zini Polsha qirolining vassali sifatida tan olishga majbur bo‘ldi.
Hokimiyatning yakuniy yo‘qotilishi 1525-yilda, Brandenburg Xenzollern sulolasidan Buyuk Tevton ordeni magistri Albrecht Gogenzollern protestantizmga o‘tib, Buyuk usta sifatida iste’foga chiqqach va Tevton ordeni tarkibiga kiruvchi asosiy hudud – Prussiya yerlarini sekulyarizatsiya qilishni e’lon qilganida sodir bo‘ldi. Bunday qadam Polsha qirolining roziligi va ushbu reja muallifi Martin Lyuterning vositachiligi bilan amalga oshdi. Yangi tashkil etilgan Prussiya gertsogligi Yevropadagi birinchi protestant davlatiga aylandi, ammo katolik Polshasiga qaramlikda qolishda davom etdi.
Rasmiy ravishda, o‘z hududiy mulki va ta’sirini yo‘qotgan orden 1809-yilgacha mavjud bo‘lib, Napoleon urushlari paytida tarqatib yuborildi. Buyurtmani tiklash 1834-yilda amalga oshirildi, ammo siyosiy va harbiy ambitsiyalarsiz bu faqat xayriya va kasallarga yordam berish bilan bog‘liq edi.
Tarixda qolgan iz
Tevtonlar Prussiyaning rivojlanishida juda katta rol o‘ynadi. Uning kuchi, boyligi va xalqaro siyosiy maydondagi ahamiyati ko‘p jihatdan tevtonlar tomonidan qo‘yildi. Rossiya imperatorlarini ham hayratda qoldirgan Prussiya askarining mukammal tayyorgarligi Tevton ritsaridan meros bo‘lib o‘tdi. Tevton ritsar ordeni hanuzgacha mavjud. Endi orden a’zolari o‘zlarining tarixlarini o‘rganib, xayriya ishlarida o‘zlarining izdoshlarini topdi. Katta ustaning qarorgohi Venada joylashgan. Ordenning ramziy ma’nosi bir xil bo‘lib qoldi – oq maydonda qora xoch. U futbolkalarda ham shunday tasvirlangan edi.Bugungi kunda Tevton ordeni Avstriya va Germaniyadagi bir nechta kasalxonalar va xususiy sanatoriyalarga xizmat qiladi. Qiziqarli joyi shuki, zamonaviy Tevton ordenining asosini aka-ukalar emas, balki opa-singillar tashkil etadi.Bu buyruq 1809-yilda Napoleon urushlari paytida bekor qilingan edi. Orden hukmronligi ostida qolgan mulklar va hududlar Napoleonning vassallari va ittifoqchilariga o‘tkazildi.
Abdulazizxon Akramov tayyorladi.
Izoh (0)