Ўрта аср Европаси олдида турган иқтисодий манфаатлар ва сиёсий муаммолар билан бирга рицарлик орденларининг пайдо бўлиши ва гуллаб-яшнашига асосан монастирлар турмуш тарзини рицарлик кучи ва шарафи билан бирлаштириш ғояси сабабчидир. 1198 йил 19 ноябрда Фаластинда ташкил этилган Тевтон ордени Ўрта аср Европасининг энг қудратли орденларининг бирига айланди. Тевтонлар нима учун куч ва бойликнинг тимсолига айланишига оид бир қанча сирлар ҳам мавжуд. «Дарё» сана муносабати билан Тевтон ордени қудратининг сирлари, таназзули ва бугунги кундаги аҳамияти ҳақида ҳикоя қилади.
Тевтон рицарлари ҳақида биринчи маълумот 1127 йилда пайдо бўлди, Тевтон ордени солномаси муаллифи Петербург Дюсбург 1190 йилни орден ташкил этилган йил сифатида эслатиб ўтди. 1198 йилда у ҳарбий буйруққа айлантирилди ва бир йилдан сўнг Папа Иннокентнинг ҳимояси остига олинди. Унинг асосий тамойиллари касалларга ғамхўрлик қилиш ва зиёратчиларни Қуддусдаги Исо Масиҳ қабрига боришда ҳимоя қилиш, шунингдек, кофир деб аталмишларга қарши хоч юришларини ўз ичига олди. Шу сабабли, улар ўзларини Худо рицарлари ҳам деб номлаган эди.
Бу орден Фаластинда, Қуддус аллақачон мусулмонларга бой берилган ва улардан озод қилиниши керак бўлган пайтда ташкил этилди. Шуниси эътиборга лойиқки, орден ташкил этилганидан бери биринчи юз йил ичида аниқ номга эга эмас эди. Исмлар турли хил ва ғалати эди. Дастлаб, бу ҳақиқатан ҳам Қуддусдаги оддий касалхона бўлиб, у ерда асосан немис тилида сўзлашадиган зиёратчилар даволанарди. Кейинчалик, шу зиёратгоҳ асносида темплерлар немис рицарлик жамоасини яратишни таклиф қилди.
Тевтон ордени қудратининг бир неча сирлари
Биринчиси, бошқарув тизимининг бир қадар мукаммаллигидир. Тевтонларда ҳокимият тақсимоти билан жуда мураккаб бошқарув тизими мавжуд эди. Ҳар қандай муҳим масала бўйича қарор қабул қилиш ҳеч қачон бир кишининг қўлида тўпланмаган. Қарорлар фақат жамоавий равишда қабул қилинган. Бундай ҳокимиятни ташкил этиш тизими хазинани рухсатсиз тасарруф этишдан ҳам ҳимояланган. Тевтон ордени гроссмейстер (катта уста) томонидан бошқарилиб, буюртманинг бир қисми бўлган ҳар бир ҳудуднинг вакиллари томонидан умрбод сайланган. Гроссмейстернинг ваколати Бош бошқарувчи билан чекланган эди.
Коллектив бошқарув органи ва бешта мансабдор кишидан иборат кенгаш доимий равишда ҳамфикрликда иш олиб борган. Кенгаш таркибига Буюк қўмондон ўринбосари (Буюк уста), ҳарбий ишларга масъул бўлган Буюк маршал, Буюк госпиталлер (унинг орқасида касалхоналар бўлган), Буюк сакристан (иқтисодий ишлар) ва Буюк хазиначи (молия) вазифаларини бажарувчи таркибга кирган. Шунга ўхшаш кенгашлар жойларда ташкил қилинган.
Тевтонлар кучининг иккинчи сири – қатъий сиёсий ирода ва ташкил этилган темир интизом эди. Тевтонлар нафақат қўшиб олинган ҳудудларни, балки ўзларини ҳам жуда яхши бошқарарди. Биродарлар учта ваъдани олди: иффат, камтарлик, итоаткорлик. Тевтон ордени эгаси ҳаётнинг ҳар бир дақиқаси мантиқий ва бекорга сарфлашдан тийиларди. Биродарларнинг ҳаёти жорий этилган орден низоми билан тартибга солинган эди.
Орденнинг кучга эга бўлишининг учинчи сабаби – бу тевтонлар томонидан юз фоиз фойдаланилган билимдир. Рицарлар очиқ ва ҳамма янги нарсаларни, ҳар қандай тараққиётни қабул қилди, шунинг учун улар бошқа халқларнинг тажрибаларини жуда тез ўзлаштирди ва амалда қўллади. Тарихчилар қуйидаги ҳақиқатни таъкидлайди: тўп ҳақида биринчи эслатма 1324 йилга тўғри келди.
Орадан тўрт йил ўтгач, тевтонлар қуроллари учун шундай тўпли қуроллардан фаол фойдаланишганини қайд этди. Бундан ташқари, улар бу қуролларни ривожлантириб ўрта асрларда Европада ўхшаши бўлмаган катта ҳажмдаги тўпларни отди. Рицарлар нафақат ҳарбий ишларни, балки қишлоқ хўжалигини ҳам биларди. Шундай қилиб, Европада биринчи бўлиб тевтонлар қалампир ва заъфарон етиштирди.
Тўртинчи сир – бу темир интизом ва жангчиларнинг биринчи даражали тайёргарлиги, шунингдек, денгиз флоти асосида қурилган энг кучли армия. Тевтон армиясининг кучига асосан юқорида айтиб ўтилган илғор фазилатлари – янгиликка очиқлиги ёрдам берди. Тевтон ордени рицарлари ҳарбий соҳадаги барча янгиликларни диққат билан кузатиб борди ва дарҳол уларни ўзида қўллади. Шундай қилиб, тўплардан ташқари, улар камонни ҳам такомиллаштирди.
Енгил ва оғир отлиқлар ва артиллерия яхши жиҳозланган эди. Орден, шунингдек, Болтиқ денгизи ва дарё флотияларида флотга эга эди. Кучли армия ва моҳир дипломатия туфайли тевтонлар тобора янги ҳудудларни забт этиб, анча тажовузкор ташқи сиёсат олиб борди. Шундай қилиб, Польшанинг Пруссларга қарши урушига ёрдам бериб, тевтонлар прусслардан босиб олинган ерларни мукофот сифатида олди.
Кучнинг бешинчи сабаби – босиб олинган ҳудудларни моҳирлик билан бошқаришдир. Буйруқда босиб олинган ҳудудларда ҳеч қандай оғир солиқлар ва божлар белгиланмади. Бундан ташқари, рицарлар ўз хоҳишлари билан ва маҳаллий аҳоли учун фойдали асосда ижарага ерлар олган эди. Шаҳарларда ҳунармандчилик ривожланди. Рицарларнинг ташқи сиёсати янги бозорларни очди, бошқа нарсалар қатори, босиб олинган ҳудудлар аҳолиси учун ҳам қулай бўлиб, бу савдо-сотиқнинг гуллаб-яшнашига ҳисса қўшди.
Тевтонларнинг енгилмас армияси сув ва қуруқлик чегараларини яхши қўриқлади. Тевтонларга нисбатан тажовузкор бўлмаган маҳаллий аҳоли маҳаллий ҳокимиятда яхши лавозимларни эгаллаши мумкин эди. Буларнинг барчаси туфайли маҳаллий аҳоли маълум вақтгача рицарлар кучига жуда содиқ ва дўстона муносабатда бўлди.
Орденнинг кучга эга бўлишининг олтинчи сабаби, шу билан бирга, олдинги сабабларнинг натижаси Тевтон орденининг улкан бойлигидир. Тевтон хазинаси Европада энг бой эди. Тевтонларнинг ички сиёсати туфайли улар томонидан босиб олинган Пруссия гуллаб-яшнади, одамлар бойиб кетди, янги қишлоқлар ва шаҳарлар пайдо бўлди ва свилизацияли инфратузилма пайдо бўлди. 1237 йилда Тевтон ордени Қиличбозлар ордени билан бирлашди, улар Болтиқбўйи давлатларини забт этди ва 1283 йилда тевтонлар Пруссияни босиб олди, шу билан уларнинг бойликларини оширди. Тевтонлар бойлигини кўпайтиришнинг муҳим омили уларнинг Папа томонидан солиққа тортилиш уринишларига қарши туриш қобилияти эди. Рим черкови кўплаб Европа ҳудудларига қўшимча солиқлар киритишига йўл қўйган бўлса, тевтонлар ҳеч қачон бунга йўл қўймади.
Орден таназзули
Орден Буюк Литва князлиги ва Польшанинг бирлашган қўшинлари 1410 йил 15 июлда бўлиб ўтган Грунвальд қишлоғи яқинидаги жангда орден қўшинини мағлубиятга учратганидан бери қийинчиликларга дуч кела бошлади. Орден қўшинларининг умумий сони турли хил ҳисоб-китобларга кўра, 11 дан 27 минг кишига қадар бўлган, душман қўшинлари сони эса анча кўп эди. Жангда тахминан саккиз минг киши ҳалок бўлди ва 14 минг киши асирга олинди. Орден бошлиғи, магистр Ульрих фон Жунгинген ва Буюк Маршал Валленрод ҳам ўлдирилди. Тевтон ордени қўшинлари енгилмас ҳарбий куч сифатида ўз обрўсини йўқотди. Литва Буюк князлиги ва Польшанинг бирлашган қўшинларига Польша қироли Жагиэлло ва унинг амакиваччаси, Литва Буюк князи Витовт қўмондонлик қилди.1411 йилда Мариэнбургни икки ойлик муваффақиятсиз қамалидан сўнг, орден Литва Буюк князлигига товон тўлади. Тинчлик шартномаси имзоланди, аммо вақти-вақти билан майда тўқнашувлар содир бўлди. Пруссия давлатлари лигаси Муқаддас Рим империясининг императори Фредерик III томонидан ташкил қилинди. Бу ўн уч йиллик урушни қўзғатди ва унда Польша ғолиб чиқди. 1457 йилда Буюк магистр қароргоҳи Кенигсбергга кўчиб ўтди. 1466 йилда Торуннинг Иккинчи тинчлик шартномасига биноан, Тевтон ордени ўзини Польша қиролининг вассали сифатида тан олишга мажбур бўлди.
Ҳокимиятнинг якуний йўқотилиши 1525 йилда, Бранденбург Хензоллерн сулоласидан Буюк Тевтон ордени магистри Албречт Гогензоллерн протестантизмга ўтиб, Буюк уста сифатида истеъфога чиққач ва Тевтон ордени таркибига кирувчи асосий ҳудуд – Пруссия ерларини секуляризация қилишни эълон қилганида содир бўлди. Бундай қадам Польша қиролининг розилиги ва ушбу режа муаллифи Мартин Лютернинг воситачилиги билан амалга ошди. Янги ташкил этилган Пруссия герцоглиги Европадаги биринчи протестант давлатига айланди, аммо католик Польшасига қарамликда қолишда давом этди.
Расмий равишда, ўз ҳудудий мулки ва таъсирини йўқотган орден 1809 йилгача мавжуд бўлиб, Наполеон урушлари пайтида тарқатиб юборилди. Буюртмани тиклаш 1834 йилда амалга оширилди, аммо сиёсий ва ҳарбий амбицияларсиз бу фақат хайрия ва касалларга ёрдам бериш билан боғлиқ эди.
Тарихда қолган из
Тевтонлар Пруссиянинг ривожланишида жуда катта рол ўйнади. Унинг кучи, бойлиги ва халқаро сиёсий майдондаги аҳамияти кўп жиҳатдан тевтонлар томонидан қўйилди. Россия императорларини ҳам ҳайратда қолдирган Пруссия аскарининг мукаммал тайёргарлиги Тевтон рицаридан мерос бўлиб ўтди. Тевтон рицар ордени ҳанузгача мавжуд. Энди орден аъзолари ўзларининг тарихларини ўрганиб, хайрия ишларида ўзларининг издошларини топди. Катта устанинг қароргоҳи Венада жойлашган. Орденнинг рамзий маъноси бир хил бўлиб қолди – оқ майдонда қора хоч. У футболкаларда ҳам шундай тасвирланган эди.Бугунги кунда Тевтон ордени Австрия ва Германиядаги бир нечта касалхоналар ва хусусий санаторияларга хизмат қилади. Қизиқарли жойи шуки, замонавий Тевтон орденининг асосини ака-укалар эмас, балки опа-сингиллар ташкил этади.Бу буйруқ 1809 йилда Наполеон урушлари пайтида бекор қилинган эди. Орден ҳукмронлиги остида қолган мулклар ва ҳудудлар Наполеоннинг вассаллари ва иттифоқчиларига ўтказилди.
Абдулазизхон Акрамов тайёрлади.
Изоҳ (0)