Qrim muammosining ildizi. Rossiya va Yevropa o‘rtasidagi Qrim urushi tarixi

1853-yilning 2-iyulida Rossiya Moldova va Valaxiyani bosib olib, oldinroq erishilgan xalqaro kelishuvlarni buzgani bois dastlab Usmonli saltanati, so‘ng qator Yevropa davlatlari unga qarshi urush e’lon qildi. Shu tariqa tarixga “Qrim urushi” nomi bilan kirgan qonli urush boshlanib ketdi. Qrim yarimoroli muammosi ana shu yillarda ko‘tarildi, negaki bu hududga Rossiya, Usmonli saltanati va hatto Yevropa davlatlari ko‘z tikkan edi. “Daryo” hozirda ham ziddiyatlar davom etishdan to‘xtamayotgan hududda 167 yil oldin sodir bo‘lgan va Rossiyaning mag‘lubiyati bilan yakunlangan Qrim urushi haqida hikoya qiladi.

Tarixiy sharoit va urushning sabablari

Kavkazda hukmronlik uchun Rossiya va Turkiya hamda uning  ittifoqchilari o‘rtasida 1853–1856-yillarda kechgan kurash tarixga “Qrim urushi” yoki “Sharqiy urush” nomi bilan kirdi. 1854-yilning fevralida Turkiya Rossiyaga qarshi kurashda ittifoq tuzdi. Uning tarkibiga Buyuk Britaniya, Fransiya va 1855-yildan Sardiniya qirolligi kirgan. Harbiy harakatlar Kavkazda, Dunay knyazliklarida, Boltiqbo‘yi, Qora, Azov, Oq va Barens dengizlarida, shuningdek, Kamchatka va Kuril orollarida bo‘lib o‘tdi, asosiy e’tibor Qrimga yo‘naltirilgani sababli ham urush “Qrim urushi” nomini oldi.

XIX asrning o‘rtalariga kelib Usmonli saltanati tanazzulga yuz tutdi va faqat Rossiya, Angliya, Fransiya va Avstriyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri harbiy yordamigina sultonga ikki marta Misrning isyonkor vassali Muhammad Ali tomonidan Konstantinopolning qo‘lga olinishining oldini olish imkonini berdi.  Bundan tashqari, pravoslav xalqlarining usmonlilar hukmronligidan ozod bo‘lish uchun kurashlari davom etardi (Vostochniy vopros. Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona: v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890-1907).

Ushbu omillarning barchasi Rossiya imperatori Nikolay I da 1850-yillarning boshlarida asli pravoslav xalqlari yashagan Usmonli saltanatining Bolqon mulklarini egallab olish fikri paydo bo‘lishiga olib keldi.  Buyuk Britaniya Rossiyani Qora dengiz sohillaridan, Kavkaz va Shimoliy Amerikadan quvib chiqarishga harakat qildi. Fransiya imperatori Napoleon III inglizlarning Rossiyani kuchsizlantirish rejasiga qo‘shilmagan bo‘lsa-da, 1812-yilgi qasos va shaxsiy hokimiyatni mustahkamlash vositasi sifatida Rossiya bilan urushni qo‘llab-quvvatladi.

Kim nimaga erishishni istagan?

Xo‘sh, urushdan tomonlarning asosiy maqsadi nima edi? Rossiya janubiy chegaralarni xavfsizlantirishga, Bolqonda uning ta’sirini ta’minlashga va Bosfor, Dardanell va Qora dengiz bo‘g‘ozlari ustidan nazorat o‘rnatishga harakat qildi, bu ham harbiy, ham iqtisodiy nuqtayi nazardan muhim edi. O‘zini buyuk pravoslav monarxi deb bilgan Nikolay I Usmonli turklar hukmronligi ostidagi pravoslav xalqlarini ozod qilishni davom ettirishga intildi. Buyuk Britaniyani urushga kirishga undagan asosiy omil Rossiyani Nikolay I tomonidan olib borilgan proteksionistik siyosatdan voz kechishga va Britaniya tovarlarini olib kirish uchun qulay bo‘lgan rejimni joriy qilishga majburlash edi, deya aytish mumkin. Fransiyani urushga tortgan narsa esa “Ozod Polsha” g‘oyasi bo‘ldi.

Urushning boshlanishi va borishi

Fransiya bilan Bayt Lahmdagi Iso Masih tug‘ilgan cherkovni nazorat qilish masalasida yuzaga kelgan diplomatik ziddiyat paytida Turkiyaga bosim o‘tkazish maqsadida Rossiya Adrianopol tinchlik shartnomasi shartlariga binoan himoyasida bo‘lgan Moldaviya va Valaxiyani egallab oldi. Rossiya imperatori Nikolay I ning qo‘shinlarni olib chiqishdan bosh tortishi 1853-yilning oktabrida Turkiyaning harbiy harakatlarini boshlashiga olib keldi, shundan so‘ng 1854-yilning mart oyida Buyuk Britaniya va Fransiya Rossiyaga qarshi urush e’lon qildi. Shu tariqa tarixga “Qrim urushi” nomi bilan kirgan janglar boshlanib ketdi.

Navbatdagi jang harakatlarida ittifoqchilar rus armiyasining texnikalari eskirgani va qo‘mondonlarning sobit qadam emasligidan foydalanib, o‘z armiyalarining son jihatdan ustunligi va texnik sifatini Qora dengizga qaratdi. Qrim sohillariga tushirilgan desant korpuslari u yerda joylashgan rus armiyasiga zarba berdi hamda rus Qora dengiz flotining asosiy bazasini qo‘lga kiritdi. 1855-yil fevralda Nikolay I ning o‘limidan keyin uning janubiy qismi ham egallandi. Keyin ittifoqchilar Sevastopoldan evakuatsiya qilingan Qora dengiz floti bo‘linmalari to‘plangan Nikolayevni egallab olishga harakat qildi.

Angliya-Fransiya floti Dnepr-Bug qo‘ltig‘idagi Rossiyaning minalashtirilgan artilleriya mudofaa to‘siqlaridan o‘tishga jur’at eta olmasdi. Harbiy harakatlar davomida ittifoqchilar tomonidan egallangan Kinburn rus qal’asi bir necha oydan so‘ng jangsiz taslim bo‘ldi. Shundan so‘ng Qora dengiz hududida amalga oshirilgan keng ko‘lamli harbiy harakatlar to‘xtatildi. Kavkaz frontida turk qo‘shinlariga bir qator jiddiy zarbalar bergan rus qo‘shinlari Kars qal’asini egallab olishga muvaffaq bo‘ldi.

1855-yil oxiriga kelib Sevastopol (Sevastopol qamali paytida ingliz harbiylari maxsus kimyoviy modda – odorantlardan foydalangan) taslim bo‘lgach, Qrim urushi frontlarida harbiy harakatlar deyarli to‘xtadi. Rossiya diplomatik jihatdan yakkalab qo‘yildi. Urush tugaganidan keyin tomonlar tinchlik muzokaralarini tayyorlashga kirishdi. Yil oxirida Avstriya hukumati besh punktdan iborat ultimatumni yangi rus imperatori Aleksandr II ga topshirdi. Rossiyaning harbiy va iqtisodiy jihatdan raqiblaridan qoloqligi uning mag‘lubiyatiga sabab bo‘ldi.

Parij kongressi. Yakun va hududlarning qayta taqsimlanishi

13-fevral kuni Parijda diplomatik kongress ochildi. Uning natijalariga ko‘ra, 1856-yilning 18-martida Rossiya hamda Fransiya, Buyuk Britaniya, Turkiya, Sardiniya, Avstriya va Prussiya o‘rtasida Parij shartnomasi imzolandi. Rossiya Sevastopolning janubiy qismi, Balaklava va Qrimning boshqa shaharlari evaziga Kars qal’asini Turkiyaga qaytarib berdi, Moldaviya knyazliklariga Dunay va Bessarabiyaning janubiy qismi berildi. Serbiya va Dunay knyazliklari avtonomiyasi tasdiqlandi.

Qora dengiz, Bosfor va Dardanell bo‘g‘ozlari neytral – savdo kemalari uchun ochiq va harbiy kemalarga va boshqa barcha kuchlar uchun yopiq deb e’lon qilindi. Rossiya Olland orollarida istehkomlar qurmaslikka va’da berdi, 1774-yildagi Kuchuk Qaynarja tinchlik bitimida qo‘lga kiritgan Moldova va Valaxiya protektoratidan va Rossiyaning Usmonlilar imperiyasining xristian fuqarolari ustidan homiyligidan mahrum bo‘ldi.

Urush paytida aksilrossiya koalitsiyasining ishtirokchilari o‘zlarining barcha maqsadlariga erisha olmadi, ammo Bolqonda Rossiyaning kuchayishiga to‘sqinlik qildi va uni 15 yil davomida Qora dengiz flotiga ega bo‘lish imkoniyatidan mahrum etishdi. Shu tariqa tinchlik shartnomasi imzolandi.

1871-yilning 1-martida Londonda Parij shartnomasining moddalarida ko‘zda tutilgan Qora dengizni qurolsizlantirish rejimini bekor qilish to‘g‘risida konvensiya imzolandi (Sobraniye traktatov i konvensiy, zaklyuchyonnix Rossiyey s inostrannimi derjavami. T. XV. Traktati s Fransiyey. “Runivers.ru”).

Qrim qurbonlari. Yo‘qotishlar raqamlarda

Harbiy yo‘qotishlar hisob-kitoblariga ko‘ra, jangda halok bo‘lganlarning, shuningdek, ittifoq qo‘shinida yaralanganlar va kasalliklardan vafot etganlarning umumiy soni 160-170 ming kishini, Rossiya armiyasida 100-110 ming kishini tashkil etgan. Boshqa ba’zi manbalarda keltirilishicha, urushda halok bo‘lganlarning  umumiy soni, shu jumladan, harbiy bo‘lmagan yo‘qotishlar bilan hisoblaganda Rossiya va ittifoqchilar tomonidan taxminan 250 mingtani tashkil qiladi.

Qrim urushi ortidan qanday unvonlar paydo bo‘ldi?

Urushning nomiga va u bilan bog‘liq tarzda ta’sis etilgan mukofot va unvonlar bilan ham tarixda qoldi. Jumladan, Buyuk Britaniyada fidoyi askarlarni mukofotlash uchun “Qrim medali” hamda Boltiqbo‘yi qirollik dengiz floti va dengiz korpusidagi munosib askarlarni mukofotlash uchun “Boltiq medali” ta’sis etildi.

1856-yilda “Qrim urushi” davrida munosib xizmat qilganlarni mukofotlash uchun ta’sis etilgan “Viktoriya xochi”  bugungi kungacha ham Buyuk Britaniyadagi eng yuqori harbiy mukofotdir. Rossiya imperiyasida 1856-yil 26-noyabrda imperator Aleksandr II tomonidan “1853–1856-yillardagi urushni eslash uchun” medali (Ionina N., 100 velikix nagrad. M.: “Veche”, 2003.), shuningdek, “Sevastopolni himoya qilgani uchun” medali ta’sis etildi.

Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.