Uz Analitics saytida jurnalist Navro‘z Meliboyevning O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev imzolagan “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmon tahliliga bag‘ishlangan maqolasi chop etildi. Quyida ana shu maqola to‘liqligicha e’tiboringizga havola etiladi.
Savdoni liberallashtirish – ichki yoki tashqi savdoda cheklovlarni kamaytirish yoki bartaraf etish jarayonidir. Savdoda har xil to‘siq va cheklovlar qancha ko‘p bo‘lsa, bozordagi firmalar (tadbirkorlar) o‘rtasida raqobat ham shuncha kam bo‘ladi. Shu bois, har qanday mamlakat iqtisodiyoti o‘z samaradorligini oshirish uchun raqobatni rivojlantirishi kerak. Ma’lumki, tovar bozorlaridagi raqobat bozorni mahsulotlar bilan to‘ldirishga yordam beradi hamda mahsulotlarni bir yoki bir necha firmalar tomonidan sotilishi (xarid qilinishi) ni majburan qabul qildirmaydi.
O‘zbekistonda oktabr oyining oxirlarida ichki va tashqi savdoni liberallashtirish bo‘yicha navbatdagi muhim qadamlardan biri qo‘yildi – davlat rahbari “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonga imzo chekdi. Xo‘sh, qanday cheklovlar bekor qilindi va firmalarning savdo faoliyatini tashkillashtirish bo‘yicha nimalar o‘zgardi? Farmonning asosiy qoidalarini qulay shaklda tahlil qilamiz.
Qabul qilingan hujjat savdoni 2 bosqichda erkinlashtirishni nazarda tutadi: kiritilgan o‘zgarishlarning bir qismi 1 noyabrdan boshlab amal qiladi, qolgan qismi esa, 2019-yilning 1-yanvaridan boshlab qonuniy kuchga kiradi.
Yuqori likvidli mahsulotlarni sotishning yangi tartibi va invoys berish orqali “naqd pulsiz kelishuvlar”
Prezident farmonidagi ichki savdoni liberallashtirish bo‘yicha 1-noyabrdan boshlab amal qiladigan uchta eng muhim bandni ko‘rsatish mumkin.
Birinchi qoida, bu chetdan import qilinadigan yuqori likvidli mahsulotlarni sotish mexanizmining soddalashtirilishi va undagi cheklovlarning bekor qilinishidir: “import bo‘yicha olib kelingan yuqori likvidli mahsulot turlarini, egalarining hohishiga ko‘ra, ichki bozorda, shu jumladan, birja savdolarida cheklovlarsiz sotish”. Bu endi import bo‘yicha olib kelingan mahsulotlarni ichki bozorda hech qanday cheklovlarsiz – to‘g‘ridan-to‘g‘ri ham firmalar (iste’molchilar)ga, ham birja orqali sotish mumkin, deganidir.
Ilgari import bo‘yicha olib kirilgan yuqori likvidli mahsulotlar ichki bozorda faqat birja savdolari orqali sotilishi kerak bo‘lgan.
Yuqori likvidli mahsulot nima degani? Farmonda yuqori likvidli mahsulotlarning barcha turlari keltirilmagan. Bu haqda aniq tasavvurga ega bo‘lish uchun Prezidentning 2017-yil 14-noyabrdagi №PQ-3386 sonli qaroriga murojaat qilamiz. Avtomobil benzini, ekstraksion benzin, dizel yoqilg‘isi, texnik kerosin, polipropilen, polietilen, oltingugurt, ko‘mir, mineral o‘g‘itlar, kalsinatsiyalangan soda, katod mis, misli katanka, ikkilamchi alyuminiy, qora metallar ijarasi, metall rux, sement, sement klinker, qurilish oynasi, shakar, yem uchun belgilangan donlar, arpa, paxta tolasi, paxta linti, o‘simlik (paxta) moyi, paxta sheluxasi, paxta shroti, texnik urug‘lar yuqori likvidli mahsulot turlari, homashyo va materiallari sirasiga kiradi.
Ikkinchisi – yuridik shaxslar, shuningdek, yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan hisob-kitoblarni naqd pulsiz korporativ bank kartochkalaridan foydalangan holda oldi-sotdi shartnomalarini tuzish majburiy shartlarining bekor qilinishidir. Endi yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan naqd pulsiz hisob-kitoblar oldi-sotdi shartnomalarini tuzmasdan, faqat invoys (hisob faktura) berish orqali korporativ bank kartochkalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Bu shtatli yuristga ega bo‘lmagan yoki yuridik firmada xizmat ko‘rsatilmaydigan kichik firmalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun ayniqsa, muhimdir. Kichik biznesda bunday firma va tadbirkorlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Har bir kelishuvda shartnoma tuzish talabining bekor qilinishi hujjat aylanmasini ancha soddalashtiradi va kelishuvlarni rasmiylashtirishning oddiy mexanizmini kafolatlaydi.
Prezident farmoni yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ikki banddan tashqari, pul tushumlarini inkassatsiya qilishning yangi tartibini ham joriy etadi.
Joriy yilning 1 noyabriga qadar kunlik tushumi eng kam oylik ish haqining 20 baravaridan ortiq miqdorda bo‘lgan kichik biznes subyektlari, qolgan barcha korxonalar esa, eng kam oylik ish haqining bir baravari miqdorida naqd pul tushumini har kuni Markaziy bank inkassatsiya xizmatlari orqali topshirishi lozim edi. Agar naqd pul tushumi ko‘rsatilgan miqdordan kam bo‘lsa, ular pul tushumini Markaziy bank inkassatsiya xizmatlari orqali topshirishi yoki bank kassalariga mustaqil ravishda topshirish imkoniga ega edi.
Joriy yilning 1-noyabridan boshlab:
– eng kam oylik ish haqining 20 baravaridan ortiq miqdorda kunlik o‘rtacha naqd pul tushumi bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar naqd pulni inkassatsiya xizmatlari orqali yoki mustaqil ravishda bank kassalariga topshirishlari mumkin. Lekin pul tushumi avvalgidek, bankka har ish kunida topshirilishi zarur.
– o‘rtacha kunlik tushumidan kam miqdorda tushumi bo‘lgan subyektlar naqd pulni har kuni topshirishlari shart emas. Ular inkassatsiya xizmatlari uchun pul topshirish kunini o‘zlari belgilashi mukin – har 2 kunda, 3 kunda bir marta va h.k.
Albatta, naqd pul tushumini inkassatsiya qilishning yangi tartibi korxonalarning naqd pulni do‘kon kassalaridan bankgacha bo‘lgan logistikasini tashkillashtirishdagi “erkinlik darajasi”ni oshiradi.
1-yanvardan boshlab litsenziyalar (ruxsatnomalar)ning, mahalliy va import mahsulotlarini xarid qilishda kreditlash shartlarining bekor qilinishi
Ulgurchi savdo uchun litsenziya berish va savdo korxonalarini soliqqa tortishning maxsus tartibining bekor qilinishi Farmondagi uzoq kutilgan va yorqin qoidalardan bo‘lsa kerak.
O‘zbekistonda ulgurji savdo uchun litsenziya berish 2000-yillarning boshlarida, so‘m konvertatsiya qilinmagan, naqd pul yetishmovchiligi va soliqqa tortish, jumladan, import ham yuqori daraja bo‘lgan sharoitda kiritilgan edi. Ko‘plab “naqd pulli” idoralar “ulgurjichilar” shaklida faoliyat yuritishgan. Ulgurji savdo korxonalariga litsenziya berish, keyin esa, ularning pul tushumini soliqqa tortish tartibining joriy etilishi davlatga ularni nazorat qilishni birmuncha yengillashtirgan. Ehtimol, davlat shu orqali pul aylanmasi bilan birga tovar aylanmasini nazorat qilgan bo‘lishi ham mumkin.
Shu tarzda, savdo faoliyati 2 turga bo‘lingan: ulgurji va chakana savdo. Ulgurji savdo uchun litsenziya berilgan. Chakana savdoga esa yo‘q. Hisob-kitob shakllari savdoni turlarga ajratishda asosiy mezon hisoblangan. Xarid qilingan mahsulotlarni tijorat maqsadlarida foydalanish yoki shaxsiy ishlab chiqarish-xo‘jalik ehtiyojlari uchun naqd pulsiz shaklda sotish ulgurji hisoblangan. Qolgan barcha savdo turlari chakana deb hisoblangan.
Korxonaning yirik ustav fondiga – kamida eng kam oylik ish haqining 3500 (!) miqdoridagi mablag‘ga ega bo‘lishi ulgurji savdoga litsenziya berishning asosiy talablaridan sanalgan. Aslini olganda, bu ana shunday “ulgurjichilar” doirasiga kirolmaydigan, kam miqdordagi kapitalga ega korxonalar uchun to‘siq bo‘lib xizmat qilgan. Vazirlar Mahkamasining joriy yil 3-maydagi qarori bilan mazkur shart ham bekor qilindi.
Ustav fondiga nisbatan qo‘yilgan shartlar bekor qilinsada, “ulgurjichilar”ga litsenziya berish tartibi va litsenziyalashning maxsus tartibi bugungi kunda anarxizmga aylangan.
Masalan, Rossiya va Qozog‘istonda ulgurji savdoga litsenziya berilmaydi. Savdo aylanmasida cheklangan bo‘lgan, alohida mahsulotlar bilan savdo-sotiq qilish hollaridagina maxsus ruxsatnoma olinadi xolos.
Yangi yildan boshlab, shuningdek, ko‘chma savdoni amalga oshirish uchun ham ruxsatnoma olinadi. Ko‘chma savdo bu – ko‘chma savdo obyektlaridan foydalangan holda, turg‘un savdo shoxobchalari (do‘kon va do‘koncha) dan tashqarida oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari bilan chakana savdo qilishdir. Ruxsatnoma yuridik shaxslarga savdoning tasdiqlangan obyekti joylashish sxemasi ilovasi bilan birga olti oy muddatga beriladi.
Prezident farmonidagi yana bir muhim band – mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va import tovarlarni kredit asosida xarid qilinganda, teng sharoitlarning yaratilganidir. Amaldagi “Iste’mol krediti to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, moliyaviy iste’mol krediti faqat O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni xarid qilish uchun beriladi. Bu qoida mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun qator afzalliklarni taqdim etadi.
1-yanvardan boshlab mazkur talab bekor qilinadi va iste’mol krediti ham import tovarlari, ham mahalliy mahsulotlar (xizmatlar)ni xarid qilishda bir xil taqdim etiladi.
Ortiqcha byurokratiyalarsiz internet savdoni rivojlantiramiz
Prezidentning 2018-yil 19-fevraldagi farmoniga muvofiq, tadbirkorlar 2018-yil 1-iyundan boshlab eksport shartnomasini tuzmasdan va bank komissiyasi undirilmasdan, Internet tarmog‘idagi elektron savdo maydonchalari orqali tovarlar, ishlar va xizmatlar eksportni amalga oshirish huquqiga ega bo‘ldilar.
Endi bunday kelishuvlar uchun bitta invoys bo‘yicha 5000 AQSh dollarigacha miqdorda limit o‘rnatildi. Bundan tashqari, savdoni erkinlashtirishga doir prezident farmonida quyidagi qo‘shimcha sharoitlar ham kiritilgan: to‘lovlarni pochta aloqasi xizmatlari ko‘rsatish qoidalariga muvofiq, xalqaro to‘lov tizimlari orqali olish hamda mahsulotlarni eksportga yo‘naltirishdir. Bu kelishuvlarga oid axborotlar Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimiga kiritilmaydi, yukning bojxona deklaratsiyasi ham rasmiylashtirilmaydi.
Bundan tashqari, jismoniy shaxslar tomonidan bojxona deklaratsiyasisiz tovar olib o‘tish 5000 AQSh dollarigacha oshirildi. Ilgari bu miqdor 3000 AQSh dollari etib belgilangan edi.
Izoh (0)