1798 йилда инглиз иқтисодчиси Томас Малтус ҳозирда “Малтус тузоғи” номи билан машҳур бўлган янги назарияни таклиф қилганди. Унга кўра, инсон популяциясининг ўсиши жадаллашиб, бу озиқ-овқат сингари ресурсларнинг ўсишидан ўзиб кетади. Олим аҳолининг ўсиши барқарор ҳолатга қайтишидан хавотирланган, чунки унинг фикрича, кутилмаган ҳодисалар — урушлар, офатлар, очарчилик аҳоли сонини барқарор даражада қолдиради. Орадан 200 йил ўтиб, дунё аҳолиси 1 миллиарддан 8 миллиардгача кўпайди.
Бироқ кейин маълум бўлдики, аҳоли сонининг ўсишини тўхтатишга қандайдир фалокатлар эмас, бутун дунё бўйлаб туғилишнинг тез суръатларда камайиши кифоя қилади.
Яна бир олим Пабло Альварес 1950 йилдан 2021 йилгача содир бўлган ўзгаришларни ўрганиш учун Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2022 йилги Жаҳон аҳолиси истиқболлари маълумотларидан фойдаланган ҳолда аҳолиси энг кўп 49 та давлатда туғилиш даражаси қандай пасайганини солиштирди. Бу давлатлар орасида Ўзбекистон ҳам бор. Жадвалга кўра, Ўзбекистонда 1950 йилларнинг бошида туғилиш даражаси ҳар минг кишига қарийб 40 нафар чақалоқ тўғри келган бўлса, бу кўрсаткич 2021 йилда қарийб икки баравар пасайган (23,55 нафар). Туғилиш коэффициенти эса 41 фоизга пасайган.
Рўйхатдаги ҳар бир давлатда сўнгги 70 йил ичида туғилиш даражаси пасайган, баъзилари бошқаларга қараганда кўпроқ ҳайратга солади. Мисол учун, Хитойда 1950 йилда 1 000 кишига 41 та туғилиш қайд этилган. 2021 йилга келиб бу рақам атиги 7,6 тага тушиб, 81 фоизга камайган.
2021 йилда аҳоли сони бўйича дунёда 29-ўринни эгаллаган Жанубий Кореяда 1950 йилдан буён туғилиш даражаси янада каттароқ — 86 фоизга пасайган. Аслида, ушбу маълумотлар тўпламидаги деярли ҳар бир мамлакатда туғилиш кўрсаткичлари ўтган 70 йилда икки хонали рақамларда пасайган. Фақат Конго Демократик Республикасида 1950 ва 2021 йиллар оралиғида пасайиш сони бир хонали.
Нима учун дунёда туғилиш даражаси пасаймоқда?
Дунё аҳолисининг қисқариши ҳақидаги фикр ташвишли туюлса-да, туғилишнинг камайиши одатда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ғалабаси сифатида қабул қилинади.
Мамлакатлар тараққиёти ва турмуш даражаси яхшилангани сари жамият нормалари ва интилишларида ўзгаришлар рўй бермоқда. Масалан, аёллар учун кенгайтирилган таълим ва карьера имкониятлари профессионал ўсиш ва шахсий мақсадларга интилиш учун йўл очади, баъзи аёллар оила қуришни кечиктиришни ёки кўп фарзанд кўрмасликни истайди.
Ўсиб бораётган урбанизация туғилиш пасайишининг яна бир асосий омили. Яна бир сабаб, айниқса, 1970 йиллардан бошлаб, оилани режалаштириш хизматлари ва контрацептив воситалардан фойдаланиш имкониятларининг ортиб боришидир.
Келажакдаги оқибатлари қандай?
Туғилиш пасайишининг энг катта оқибати — аҳолининг тез қариши. Бу аллақачон дунё давлатларида кузатилмоқда.
Болалар кам туғилиши ортидан, меҳнатга лаёқатли аҳолига нисбатан қарияларнинг улуши ортади. Ушбу демографик номутаносиблик ижтимоий таъминот, соғлиқни сақлаш ва пенсия тизимлари учун қийинчиликлар туғдиради.
Туғилишнинг пасайиши меҳнат бозори ва иқтисодий самарадорликка ҳам таъсир қилиши мумкин. Яъни бу ишчи кучи, малакали кадрлар етишмаслигига ва инновацияларнинг камайишига сабаб бўлади. Аҳолининг қисқариши глобал иқтисодиётнинг асосий тоши бўлган истеъмол талабини камайтиради, бу эса ривожланишнинг ҳозирги моделини қайта қуришга мажбур қилиши мумкин.
Изоҳ (0)