1798-yilda ingliz iqtisodchisi Tomas Maltus hozirda “Maltus tuzog‘i” nomi bilan mashhur bo‘lgan yangi nazariyani taklif qilgandi. Unga ko‘ra, inson populyatsiyasining o‘sishi jadallashib, bu oziq-ovqat singari resurslarning o‘sishidan o‘zib ketadi. Olim aholining o‘sishi barqaror holatga qaytishidan xavotirlangan, chunki uning fikricha, kutilmagan hodisalar — urushlar, ofatlar, ocharchilik aholi sonini barqaror darajada qoldiradi. Oradan 200 yil o‘tib, dunyo aholisi 1 milliarddan 8 milliardgacha ko‘paydi.
Biroq keyin ma’lum bo‘ldiki, aholi sonining o‘sishini to‘xtatishga qandaydir falokatlar emas, butun dunyo bo‘ylab tug‘ilishning tez sur’atlarda kamayishi kifoya qiladi.
Yana bir olim Pablo Alvares 1950-yildan 2021-yilgacha sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘rganish uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2022-yilgi Jahon aholisi istiqbollari ma’lumotlaridan foydalangan holda aholisi eng ko‘p 49 ta davlatda tug‘ilish darajasi qanday pasayganini solishtirdi. Bu davlatlar orasida O‘zbekiston ham bor. Jadvalga ko‘ra, O‘zbekistonda 1950-yillarning boshida tug‘ilish darajasi har ming kishiga qariyb 40 nafar chaqaloq to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2021-yilda qariyb ikki baravar pasaygan (23,55 nafar). Tug‘ilish koeffitsiyenti esa 41 foizga pasaygan.
Ro‘yxatdagi har bir davlatda so‘nggi 70 yil ichida tug‘ilish darajasi pasaygan, baʼzilari boshqalarga qaraganda ko‘proq hayratga soladi. Misol uchun, Xitoyda 1950-yilda 1 000 kishiga 41 ta tug‘ilish qayd etilgan. 2021-yilga kelib bu raqam atigi 7,6 taga tushib, 81 foizga kamaygan.
2021-yilda aholi soni bo‘yicha dunyoda 29-o‘rinni egallagan Janubiy Koreyada 1950-yildan buyon tug‘ilish darajasi yanada kattaroq — 86 foizga pasaygan. Aslida, ushbu ma’lumotlar to‘plamidagi deyarli har bir mamlakatda tug‘ilish ko‘rsatkichlari o‘tgan 70 yilda ikki xonali raqamlarda pasaygan. Faqat Kongo Demokratik Respublikasida 1950 va 2021-yillar oralig‘ida pasayish soni bir xonali.
Nima uchun dunyoda tug‘ilish darajasi pasaymoqda?
Dunyo aholisining qisqarishi haqidagi fikr tashvishli tuyulsa-da, tug‘ilishning kamayishi odatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning g‘alabasi sifatida qabul qilinadi.
Mamlakatlar taraqqiyoti va turmush darajasi yaxshilangani sari jamiyat normalari va intilishlarida o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Masalan, ayollar uchun kengaytirilgan ta’lim va karyera imkoniyatlari professional o‘sish va shaxsiy maqsadlarga intilish uchun yo‘l ochadi, ba’zi ayollar oila qurishni kechiktirishni yoki ko‘p farzand ko‘rmaslikni istaydi.
O‘sib borayotgan urbanizatsiya tug‘ilish pasayishining yana bir asosiy omili. Yana bir sabab, ayniqsa, 1970-yillardan boshlab, oilani rejalashtirish xizmatlari va kontratseptiv vositalardan foydalanish imkoniyatlarining ortib borishidir.
Kelajakdagi oqibatlari qanday?
Tug‘ilish pasayishining eng katta oqibati — aholining tez qarishi. Bu allaqachon dunyo davlatlarida kuzatilmoqda.
Bolalar kam tug‘ilishi ortidan, mehnatga layoqatli aholiga nisbatan qariyalarning ulushi ortadi. Ushbu demografik nomutanosiblik ijtimoiy ta’minot, sog‘liqni saqlash va pensiya tizimlari uchun qiyinchiliklar tug‘diradi.
Tug‘ilishning pasayishi mehnat bozori va iqtisodiy samaradorlikka ham ta’sir qilishi mumkin. Ya’ni bu ishchi kuchi, malakali kadrlar yetishmasligiga va innovatsiyalarning kamayishiga sabab bo‘ladi. Aholining qisqarishi global iqtisodiyotning asosiy toshi bo‘lgan iste’mol talabini kamaytiradi, bu esa rivojlanishning hozirgi modelini qayta qurishga majbur qilishi mumkin.
Izoh (0)