Олтиндан олинган даромад 2022 йилда ошган: Ўзбекистонда рангли металлургия билан боғлиқ вазият қандай?

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази Ўзбекистонда рангли металлургиянинг ривожланиш истиқболларини таҳлил қилди. 

“Яшил иқтисодиёт”га, экологик тоза энергия манбалари ва маҳсулотларга ўтиш даврида рангли металлар, жумладан, мис ва ундан тайёрланган маҳсулотларга бўлган талаб жадал ўсиб бормоқда. Ўзбекистон рангли металларнинг катта захирасига эга бўлгани учун ўз қиёсий устунликларидан фойдаланишга интилади.

Кейинги йилларда Ўзбекистонда рангли металларни қазиб олиш, қайта ишлаш ва улардан юқори қўшилган қийматли маҳсулотлар ишлаб чиқаришга катта эътибор қаратилмоқда. Рангли металлургия тармоғига иқтисодиётнинг муҳим драйвери сифатида қаралади. 

Ўзбекистонда рангли металларнинг катта захираси мавжуд. Олтиннинг тасдиқланган захиралари 6,4 минг тонна, кумуш — 24,6 минг тонна, мис — 21,3 млн тоннани ташкил этади. 

Рангли металларнинг катта захираси уларни қазиб олиш, қайта ишлаш ва улардан тайёрланган маҳсулотлар экспортини ўстиришга инвестицияларни жалб қилиш учун қулай имкониятлар яратади. 

Шу боис ушбу секторда ислоҳотларни амалга ошириш Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди.

Сўнгги 6 йилда ишлов бериш саноатида металлургия саноатининг жисмоний ҳажми улуши 11 фоиздан 24 фоизга ошгани алоҳида эътиборга молик. 

2022 йилнинг 11 ойи давомида ишлаб чиқариш ҳажми 97,8 трлн сўмни ташкил этди, бу 2016 йилга нисбатан 10 баравар кўпдир.

2022 йилнинг январь—ноябрь ойларида рангли металлар ишлаб чиқариш ҳажми ҳам ўсди. Жумладан, йирик корхоналарда мис ва ундан маҳсулотлар ишлаб чиқариш 2021 йилнинг мос даврига нисбатан 3,3 фоизга ошиб, 184 минг тоннани, рух ва ундан тайёрланган маҳсулотлар ҳажми 1,3 фоизга ўсиб, 83,6 минг тоннани, қўрғошин ва ундан тайёрланган маҳсулотлар эса 20 фоизга камайиб, 8,1 минг тоннани ташкил этди.

Рангли металлар экспорти иқтисодиётни салмоқли валюта тушумлари билан таъминлайди. Умуман олганда, 2022 йилнинг 10 ойи давомида мис экспорти 0,4 фоизга ошиб, 954 млн доллар, рух етказиб бериш 30 фоизга кўпайиб, 213 млн доллар, қўрғошин экспорти 39 фоизга камайиб, 6,5 млн доллар, хорижга алюминий сотувлари 10 фоизга ортиб, 48,6 млн долларга тенг бўлди. 

Шунингдек, 2022 йилнинг 11 ойи давомида олтин экспорти 14,2 фоизга камайиб, 3,6 млрд долларни ташкил этди.

Тўғридан тўғри хорижий инвестицияларни (ТTXИ) жалб қилиш бўйича олиб борилаётган ислоҳотлар ўз самарасини бермоқда. Хусусан, 2021 йилда тоғ-кон саноатида ТTXИ ҳажми 1,2 млрд долларни ташкил этган бўлса, 2022 йилда 1,3 млрд долларга, 2023 йилда эса 1,5 млрд долларга тенг бўлиши кутилмоқда. 

Ўзбекистонда инвестицияларнинг энг катта қисми рангли металлургия флагманлари корхоналари — Олмалиқ кон-металлургия комбинати (Олмалиқ КМК) (64 фоиз) ва Навоий кон-металлургия комбинати (Навоий КМК) (28,5 фоиз) улушига тўғри келади.

Олмалиқ КМК 

Мазкур комбинат 1949 йилда ташкил этилган бўлиб, Давлат активларини бошқариш агентлиги орқали 98,8 фоизи Ўзбекистон ҳукуматига тегишли ҳисобланади. 

Бюджет даромадларининг 9 фоизи Олмалиқ КМК ҳиссасига тўғри келади, бу эса комбинатни мамлакатдаги иккинчи энг йирик саноат корхонасига айлантиради. 

100 дан зиёд турдаги маҳсулот ишлаб чиқарадиган комбинатда 35 минг киши меҳнат қилади. Koмбинатда 3 та очиқ карер ва 4 та ер ости конлари, шунингдек, 5 та қайта ишлаш корхонаси ва 2 та металлургия мажмуаси фаолият олиб боради.

Сулфидли, таркибида олтин бўлган ва полиметалл рудаларни қазиб олиш ва бойитиш, тозаланган мис, металл рух, қимматбаҳо ва нодир металлар, шунингдек, улар асосида иккиламчи маҳсулотлар ва қотишмалар ишлаб чиқариш Олмалиқ КМКнинг асосий фаолияти ҳисобланади. Kombiнат мамлакатда бирламчи мис етказиб берувчи ягона ишлаб чиқарувчидир.

2021 йилда Олмалиқ КМКнинг катодли мис ишлаб чиқариш қуввати 148 минг тонна, олтин — 17 тонна ва кумуш — 196 тоннани ташкил этиб, компания даромади эса 2,9 млрд долларга тенг бўлди. 

2022 йилда экспорт ҳажми 942,1 млн долларни ташкил қилди.

Навоий КМК 

1958 йилда ташкил этилган ушбу комбинат Молия вазирлиги орқали 100 фоиз Ўзбекистон ҳукуматига тегишли. 

Мамлакат бюджети даромадларининг 18 фоизи Навоий КМК ҳиссасига тўғри келади, бу эса комбинатни мамлакатдаги энг йирик саноат корхонасига айлантиради, унда 58 минг киши фаолият олиб боради. 

Корхонанинг асосий фаолияти олтин қазиб олиш ва қайта ишлаш бўлиб, ишлаб чиқариш ҳажми йилига қарийб 80 тонна олтинни ташкил этади. 

Майдонига кўра дунёда энг йирик ҳисобланган Мурунтов кони Навоий КМКнинг асосий ресурс базаси саналади.

2022 йилнинг биринчи ярим йиллигида Навоий КМКнинг умумий олтин савдоси ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 7 фоизга ўсиб, 1,4 млн унсияни ташкил этди ва шу орқали 2,6 млрд доллар фойда келтирди. 

Олтиндан олинган йиллик даромад 11 фоизга ошган, бунда 4 фоизи олтиннинг сотиш нархи ўсганига, қолган 7 фоизи эса олтин савдоси ҳажмининг кўпайганига боғлиқ бўлди.

Рақобат устунликларидан фойдаланиш

Рангли металларнинг катта захиралари бир қатор саноат тармоқларини ривожлантириш учун рақобатдош устунликларни яратади, бу эса мамлакатнинг интенсив технологик ривожланишига туртки беради.

“Яшил иқтисодиёт”га экологик тоза энергия манбалари ва маҳсулотларга ўтиш даврида рангли металлар, жумладан, мис ва ундан тайёрланган маҳсулотларга бўлган талаб жадал ўсиб бормоқда. 

Бугунги кунда жаҳон бўйича мис ишлаб чиқариш унга бўлган талабнинг ўсишига ета олмаяпти. 

Таҳлилчиларнинг ҳисоб-китобига кўра, 2030 йилга бориб мисга бўлган талаб 45 фоизга ўсиб, йилига 38 минг тоннага етади, бу эса электромобилларга бўлган талабнинг ортиши ва “яшил” тармоқ учун инфратузилманинг ривожланиши билан боғлиқ бўлади. Бунда, ишлаб чиқариш ҳажми талабдан паст даражада қолади.