Ҳар бир давлат ўз фуқаролари билан муносабатга киришар экан, алоҳида ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Яъни давлат ҳам, фуқаро ҳам ўзига хос ҳуқуқларга ва мажбуриятларга эга.
Масалан, давлат фуқаролар учун хавфсизлик, фаровонлик, тинчлик ва яхши ҳаёт кечириш учун шарт-шароитлар яратиб бериш каби мажбуриятларга эга бўлса, фуқаролар қонунларга бўйсуниш, бурч ва мажбуриятларни бажариш каби масъулиятни ўз зиммасига олади.
Янги таҳрирдаги конституцияда ушбу принциплар алоҳида белгиланяпти. Бунда асосий урғу инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларига қаратилмоқда. Шу хусусида Жамоат хавфсизлиги университети профессори Шерзод Зулфиқоров “Дарё” нашрига берган интервьюсида тушунтириш берди.
“Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларининг бевосита амал қилиши деганда нимани тушунамиз!”
Янгиланаётган Конституциямизнинг туб моҳиятини қарайдиган бўлсак, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкамлаш, кафолатлаш билан боғлиқ қоидалар десак хато қилмаган бўламиз. Шу нуқтаи назардан ҳам фуқаро ва давлат ўртасида ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилаш, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларининг бевосита амал қилиши, ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципи, қонунчиликдаги ноаниқлар инсон фойдасига ҳал этилиши каби муҳим қоидалар тизимлаштирилган ҳолда акс эттирилмоқда.
Бу ниҳоятда муҳим қоидалар ҳисобланади, яъни инсон ҳуқуқ ва эркинликларнинг тўғридан-тўғри амал қилиши, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, мансабдорлар шахслар томонидан ўз фаолиятида инсон ҳуқуқ ва эркинликларга риоя қилиш ва уни ҳимоя қилиш олий мақсадга кўчаётганни сўзимизнинг айни исботидир. Мисол тариқасида, Германия конституциясининг 1-моддасида, ҳар бир давлат ўз фуқаролари билан муносабатга киришар экан алоҳида ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Яъни давлат ҳам, фуқаро ҳам ўзига хос ҳуқуқларга ва мажбуриятларга эга.
Масалан, давлат ўз фуқаролар учун кунлик ҳаёт тарзини тинч, хавфсиз, фаровон кечиришлари учун барча шарт-шароитлар яратиб бериш каби мажбуриятларга эга бўлса, фуқаролар эса биринчи навбатда қонунларга бўйсуниш, талабларига риоя қилиш, ўзининг ҳаёти даврида дуч келадиган мажбуриятларини бажариш каби масъулиятли вазифани ўз зиммасига олиши лозим бўлади.
Буни аниқ мисолда кўриб чиқиш мумкин. Масалан, фуқаро Т. шахсий автомобилга эгалик қилишга ҳақли. Бу унинг мулк ҳуқуқи ҳисобланиб, у қонун билан қўриқланади. Фуқаро ушбу ҳуқуқни амалга оширишда бошқа шахсларнинг қўриқланадиган ҳуқуқларини бузмаслиги зарур. Яъни фуқаро автомобилдан фойдаланишда йўл ҳаракати қоидаларига риоя этиши, автомобилни атроф-муҳитга хавфсиз ҳолда фойдаланиш мажбуриятига риоя этиши зарур.
Амалдаги конституциямизда ҳам, янгиланаётган конституциямизда ҳам асосий майдон инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларига бағишланган десак, хато қилмаган бўламиз. Бир нарсага алоҳида эътибор қаратишимиз лозимки, инсонларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини конституцияда жуда ажойиб тарзда ифодалашимиз мумкин, аммо мазкур қоидалар бевосита амал қилмаса, аҳолининг манфаатларига хизмат қилмаса, бунда биз ислоҳотларимиздан натижа кутишимиз қийин бўлади.
Янгиланаётган қонунимизда “Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари бевосита амал қилади”, деган инсон ҳуқуқларини бевосита амалга оширилишига оид муҳим норма мустаҳкамланаётганлигига алоҳида эътиборимизни қаратишимиз лозим. Мазкур конституциявий норма ислоҳотларнинг бош мақсади “инсон қадри учун” ғоясини кундалик амалиётимизда бош қадриятга айлантиришга, яъни инсоннинг қадр-қиммати, шаъни ва ғурури бундан буён барча соҳаларда биринчи ўринда туришини таъминлашга хизмат қилади.
Конституцияда мавжуд бўлган нормалар жамиятдаги муҳим муаммоларни тўғридан-тўғри тартибга солсагина, инсон манфаатларига хизмат қилсагина, унинг юридик кучи, таъсири сезилади ва эътироф этилади. Конституциявий ислоҳотларнинг энг муҳим мақсадларидан бири ҳам халқнинг конституцияга бўлган ишончини кучайтириш ҳамда конституциявий йўл билан уларнинг ҳаётий масалаю муаммоларини ҳал этишдир.
Конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликларнинг бевосита амал қилишини учта хусусиятга қараб баҳолашимиз мумкин. Биринчидан, шахснинг конституцияда белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларидан тўғридан тўғри фойдаланиши; иккинчидан, барча субъектларнинг конституцияда белгиланган талаб ва мажбуриятларга риоя қилиши; учинчидан, ваколатли давлат органларининг конституциявий нормаларини қўллаши ва ижросини таъминлаши лозим.
Бу эса фуқароларимиз учун ўз инсон ҳуқуқларини бевосита ҳимоя қилиш имкониятини беради; судлар инсон ҳуқуқларини ҳимоясига оид муайян ишларни кўраётганда Конституциядаги инсон ҳуқуқларига оид нормаларни тўғридан тўғри қўллаш имкониятини яратади; барча даражадаги давлат ташкилотлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ўз фаолиятида инсон ҳуқуқларига бевосита амал қилиши қоидасига риоя қилиш шартлигини яна бир бор эслатиб туради.
Мисол тариқасида, Германия конституциясининг 1-моддасида айтиладики, Қуйида, яъни кейинги моддаларда санаб ўтиладиган асосий ҳуқуқлар қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти учун бевосита амал қиладиган ҳуқуқ сифатида мажбурийдир, деб белгилаб қўйилган. Яъни, фуқароларнинг асосий шахсий, сиёсий, иқтисодий-ижтимоий ҳуқуқларини назарда тутади.
Инсонга нисбатан давлат органлари томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари етарли бўлиши
Янгиланаётган конституциямизнинг 19-моддасида инсонга нисбатан давлат органлари томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли ва мутаносиб бўлиши керак, деган қатъий норма белгиланмоқда.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қонунчиликда инсонга бажариш жуда мушкул ва қийин бўлган мажбуриятларни юкловчи қоидалар ҳам учраб туради. Бу табиий, негаки жамият шиддат билан ўзгармоқда, янги ижтимоий муносабатлар шаклланмоқда.
Хабарингиз бор, давлат раҳбари 2022 йил 20 июнь куни Конституциявий комиссия аъзолар билан учрашувда, инсонга нисбатан давлат органлари томонидан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши керак, деган масалага битта мисол келтириб ўтган эдилар: фуқаронинг ипотека кредитидан 3 миллион сўмлик уч ойлик қарзи бор. Амалдаги қонунчиликка кўра, банк қарздорни судга беради. Лекин, бу масалада даъво аризаси 3 миллион сўм, яъни реал қарз бўйича эмас, балки кредитнинг тўланмаган қисмига, дейлик, 250 миллион сўмга нисбатан берилади. Суд аризани кўриб чиқиб, қарздордан 10 миллион сўмдан ортиқ давлат божи ундириш ва шартномани бекор қилиш бўйича қарор қабул қилади. 3 миллион сўмни тўлай олмаган фуқаро 10 миллион давлат божини қандай тўлайди? Кўриш мумкинки, суд қўллаган ҳуқуқий таъсир чора мақсадга эришишга нисбатан мутаносиб эмас. Мазкур нормага ўхшаш қоидалар қатор ривожланган мамлакатлар конституцияларида ҳам ўз аксини топган.
Бу янги қоида фуқароларнинг давлат идоралари билан бўлаётган муносабатларида юзага келадиган қатор муаммоларни ҳал этиб, ўз вазифаларини инсон ҳуқуқларига риоя қилган ҳолда амалга ошириш имкониятини кенгайтиради.
Инсон ва давлат муносабатларидаги ноаниқликларда инсонга ён бериш нимани англатади?
Ҳуқуқий давлатда барча муносабатлар аниқ қоидалар билан тартибга солинган бўлиши керак. Аммо ҳаётда шундай вазиятлар ёки ҳолатлар вужудга келиши мумкинки, давлат ва инсон ўртасидаги айрим муносабатларнинг ечими қонунчиликда кўрсатилмаган ёки ноаниқликларга сабаб бўлиши аниқ. Мана шундай ҳолатларда муаммо кимнинг фойдасига ва қандай тартибда ҳал этилиши муҳим аҳамият касб этади. Инсон фойдасига талқин қилиш деганда, давлатнинг ўзаро тушунмовчиликлар ва қарама қаршиликлар вужудга келганда инсон фойдасига “даъводан” воз кечиш тушунилади.
Ушбу тамойил одатда жиноят процесси иштирокчиларининг ҳуқуқларини, тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш доирасида кенг қўлланилиб келинмоқда. Эндиликда ушбу тамойилнинг Конституцияда мустаҳкамланиши унинг қўлланилиш доирасини кенгайтиради ва инсон иштирок этиши мумкин бўлган ҳар қандай ижтимоий-ҳуқуқий муносабатларга талқин этиш имконини беради.
Янгиланаётган конституциямизнинг 19-моддасида “Инсон билан давлат органларининг ўзаро муносабатларида юзага келадиган қонунчиликдаги барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилинади”, деган халқчил қоидани мустаҳкамлаш назарда тутилмоқда.
Мисол тариқасида, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 13 - моддасига кўра, Солиқ тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларидаги барча бартараф этиб бўлмайдиган қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар солиқ тўловчининг фойдасига талқин этилиши; Маъмурий суд ишларни юритиш тўғрисидаги кодекснинг 15- моддасида, маъмурий ишларни кўриб чиқишда қонунчиликдаги барча бартараф этиб бўлмайдиган зиддиятлар ва ноаниқликлар фуқаролар ва юридик шахсларнинг фойдасига талқин этилиши белгилаб қўйилган.
Яна бир жиҳат, давлат ва инсон ўртасида муносабатларни тартибга солувчи қонунчиликдаги ноаниқликлар турли тушунмовчиликларга, инсон ва фуқароларнинг ортиқча оворагарчилигига олиб келади. Масалан, Солиқ кодексининг ўзида муайян бир масала юзасидан турлича норма белгиланган бўлиши ёки тадбиркорликка оид битта қонунда бошқа норма, иккинчи қонунда бошқача норма белгиланган бўлиши мумкин. Бундай номувофиқликни, табиийки, солиқ органи давлат фойдасига, фуқаро эса ўз фойдасига талқин қилинишини хоҳлайди. Конституцияга киритилаётган норма эса шундай номувофиқликлар давлат эмас, инсон фойдасига ҳал этилади, деган қатъий нормани аниқ-равшан мустаҳкамламоқда.
Инсоннинг давлат органлари билан ўзаро муносабатга киришишида қонунчиликдаги бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин қилинишининг Конституция даражасида белгиланиши энг аввало инсон қадрини улуғлаш ғоясининг амалга татбиқ этилишига, қонун ҳужжатларида ноаниқлик ва қарама-қаршилик пайдо бўлганда давлат манфаатлари эмас, инсон манфаатлари устунлигини таъминланишига олиб келади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, мазкур киритилаётган янги қоидалар инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг тўғридан тўғри амал қилишини, ҳар қандай вазиятда инсон манфаатлари биринчи даражага олиб чиқилишига конституция кафолат бермоқда. Эндиликда бу қоидалар фуқароларимизнинг ҳам конституцияга бевосита мурожаат қилиш ҳуқуқининг кенгайишига бевосита хизмат қилади.
Шерзод Зулфиқоров, Жамоат хавфсизлиги университети профессори
Изоҳ (0)