24 январь куни Энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов ва Россиянинг “Газпром” компанияси раҳбари Алексей Миллер газ соҳасида ҳамкорлик бўйича “Йўл харитаси”ни имзолади. Бу ҳақда “Газпром” матбуот хизмати хабар берди. Аммо Ўзбекистон Энергетика вазирлиги бу ҳақдаги хабарни орадан бир кун ўтиб эълон қилди.

Бунгача жамоатчилик мамлакат энергетик мустақиллиги жар ёқасида қолгани ҳақидаги хавотир ва қўрқувларини билдираётганди. Россия оммавий ахборот воситалари эса бу шартнома орқали Ўзбекистон “уч томонлама газ иттифоқи”га қўшилгани ҳақида бонг урди. 

Энергетика вазирлиги хабарига кўра, “Газпром” билан имзоланган “Йўл харита”сида Қозоғистон ва Ўзбекистон ҳудудидан ўтувчи “Ўрта Осиё – Марказ” газ қувури орқали газ транзитини амалга ошириш учун зарур бўладиган техник чоралар ўрганилади.

“Техник жиҳатдан барча ишларни якунлагандан сўнг, табиий газни етказиб бериш бўйича асосий шартларни муҳокама қилинади. Шуни алоҳида таъкидаш лозимки, олиб борилган музокаралар ҳамда “Йўл харитаси”да Ўзбекистон Республикасининг мавжуд газ транспорти тизимига эгалик ҳуқуқини тўлиқ сақлаган ҳолда ички бозорга табиий газ зарур миқдорларда етказиб бериш мақсад қилинган. Бунда газ транспорт тизими кимгадир берилиши ёки суверенитетимизга қандайдир таҳдид умуман йўқ.

Келгусида ушбу йўналишдаги барча ишлар Ўзбекистон Республикасининг миллий манфаатларини тўлиқ ҳимоя қилган ҳолда амалга оширилиб, натижалари юзасидан доимий равишда жамоатчиликка маълум қилиб борилади”, – дея маълум қилган вазирлик ахборот хизмати.

Аввалроқ Россия Ўзбекистонга газ узатиш учун мамлакатнинг газ-транспорт тизимини “Газпром”га беришни сўрагани, шундай талаб Қозоғистон олдига ҳам қўйилгани маълум бўлганди. Шунингдек, федерация Марказий Осиёдан Хитойга газ экспортини ҳам назорат қилмоқчи бўлаётгани айтилган. Ўзбекистон энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов оммавий ахборот воситаларида чиқишида мамлакат ўз энергия тармоқларини “бировга бериб юбормаслиги”ни, Ўзбекистон манфаатлари инобатга олинишини таъкидлаганди.

Аммо айрим таҳлилчилар вазирнинг бу сўзларига қарама-қарши фикрлар билдириб келади. Хусусан, Россия Марказий Осиё давлатларини энергетика бозоридан мутлақо чиқариб ташлашни мақсад қилгани, транспорт қувурлари “Газпром” ихтиёрида бўлгач, талабларни ҳам у қўйиши, газни арзон нархда сотиб олиб, жаҳон бозорида қимматга сотишга эришиши мумкинлиги айтилади. Оқибатда энергетик мустақиллик қўлдан кетишидан хавотирлар юзага келган.

Ўтган бир сутка давомида расмий баёнот берилмагани боис, жамоатчилик томонидан турли саволлар ва эътирозлар ўртага ташланди. Журналист Шуҳрат Латиповнинг фикрича, энергетик мустақиллик бой берилса, давлат суверенитети ҳам хавф остида қолиши мумкин.

“Менга маълум бўлишича (норасмий манба, шунга тахмин сифатида ёзаман), Ўзбекистон “Ўзтрансгаз” (магистрал қувурлар орқали газ транспортировка қилади) ва “Худудгазтаъминот” (маиший истеъмолчилар, аҳолини газ билан таъминлайди) газ транспорти тизимини ишончли бошқарувга беришга рози бўлиши мумкин. Тахминларга кўра, компаниялар бирлаштирилиши ва “Газпром” ёки унинг шўба корхонаси бошқарувига ўтказилиши мумкин.

Афсуски, Ўзбекистонда ишончли бошқарув бўйича бирорта ҳам лойиҳа ўзини оқламади. Шунинг учун CFI Management Group (Алишер Усмоновнинг сўзларига кўра, миллиардер Шодиев оиласига тегишли) кетишга мажбур бўлди. Энг сўнгги мисоллардан бири –  Ангрен ИЭC уч йил давомида миллиардлаб зарарга кирган.

Қолаверса, мамлакатимизда ҳамон қонунчилик базаси, бу соҳани тартибга солувчи бирорта ҳам расмий ва очиқ ҳужжат мавжуд эмас.

Умид қиламанки, бу Ўзбекистон имзолаган кўплаб меморандумлар сингари қоғоздаги “йўл харитаси” бўлиб қолади. Агар бунга қадар номақбул сиёсий қарорлар туфайли миллиардлаб зарарлар кўрилган бўлса, эндиликда “Газпром” Ўзбекистоннинг газ транспорти тизимини бошқарувга олса, унда мамлакатнинг энергетик мустақиллигини, умуман, давлат суверенитети хавф остида бўлиши мумкин”, – деб ёзади Шуҳрат Латипов.

Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов Facebook’даги саҳифасида бу ҳудди ими-жимида келишилган келишувга ўхшаётгани ҳақида фикр билдирган.

“Россиядаги бази Telegram каналлар, ОАВлари “Россия, Қозоғистон ва Ўзбекистон иштирокидаги уч томонлама энергетик иттифоқ тузилди” деб хабар бермоқда. “Газпром” бошлиғи Миллер ва Ўзбекистон энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов билан “йўл харитаси” имзолангани, юқоридаги иттифоқнинг юзага келишига асос бўлди, дейилмоқда.

Қизиқ вазият... Нега Ўзбекистон давлат институтлари жамоатчиликка бу борада кенг ва тушунарли хабар бермади? Бу “йўл харитаси”дан мақсад нима, бу келишувда нималар назарда тутилган? Ва бу Ўзбекистоннинг манфаатларига қанчалик мос келади? Худди ими-жимида келишилган келишувга ўхшаяпти. Вазиятни кузатиб, ўрганиб борамиз.

Лекин, энергетик мустақиллигимизга реал таҳдид борми, деган ўринли савол пайдо бўлмоқда. Россия, Украинанинг, ғарбий Европадаги кўплаб давлатларнинг геосиёсий мустақиллигини айнан энергетик сектор орқали қарам қилишдан бошлаган эди”, – деб ёзган мутахассис.

“Юксалиш” умуммиллий ҳаракати раиси, депутат Бобур Бекмуродовнинг Telegramда ёзишича, “Йўл харитаси” ҳуқуқий жиҳатдан томонларга ҳеч қандай мажбурият юклаймайди.

“Ўзбекистон энергетика вазирлиги ва “Газпром” ўртасида газ соҳасида ўзаро ҳамкорлик қилиш бўйича “Йўл харитаси”нинг имзолангани ижтимоий тармоқлар фаоллари ва жамоатчиликда саволларни уйғотди. Яъни, энергетика тизими мустақиллигига таҳдид дея қаралаётган “Газ иттифоқи” лойиҳаси томон қадам сифатида талқин қилинмоқда.

Аввало, Энергетика вазирлиги мазкур “Йўл харитаси”нинг умумий мазмуни ҳақида жамоатчиликка хабар бериши лозим деб ҳисоблаймиз. Келгусида бундай ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар, аввал вазирликларимиз расмийлари томонидан эълон қилиниши керак.

Шу билан биргаликда, ҳуқуқий жиҳатдан, “Йўл харитаси” томонларга ҳеч қандай мажбурият юклаймайди, ҳуқуқий оқибат туғдирмайди. Томонларнинг ҳамкорликдаги ҳаракатларини мувофиқлаштиришга хизмат қиладиган ҳужжат тури ҳисобланади.

Қолаверса, 2022 йилнинг декабрь ойида энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов бу борада қатъий позициямизни эълон қилган эди:

“...Биз газ ва электр энергиясини қандайдир алянс ёки иттифоқ орқали эмас, балки қўшни давлатлардан импорт қилиш бўйича музокаралар олиб бормоқдамиз”.

Миллий манфаатларимиз учун бу энг  тўғри позиция эканлигини таъкидлаган ҳолда, Ҳукуматнинг энергетик инқирозни бартараф этиш ҳамда келгусида бундай хавфларни олдини олишга қаратилган қўшимча дипломатик ва амалий ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш лозимлигини билдирамиз”, – деб ёзади у.

Умуман олганда, жамоатчилик мавзу юзасидан саволлар бериш ва баҳс-мунозараларни давом эттиради. Чунки Энергетика вазирлиги “Газпром” билан шартнома имзоланганини секинлик билан хабар қилган бўлса-да, Ўзбекистон ва Россия ўртасида газ соҳасида имзоланган асосий шартномалар шартлари очиқламай келмоқда. Бу эса хавотирларга тўлиқ барҳам берилганини англатмайди.