«Ўзгидромет» мутахассиси, иқлимшунос Эркин Абдулаҳатов «Дарё» нашрига берган интервьюсида Ўзбекистонга ёғган қор, аномал совуқ ва иқлим ўзгариши ҳодисасини таҳлил қилиб берди.
Ўзбекистоннинг бир қатор ҳудудларида қалин қор ёғди ва ҳаво ҳарорати кескин совиди. Бу ҳароратга аномал совуқ деб таъриф бериш қанчалик тўғри ва ҳафта давомида об-ҳавода қандай ўзгаришлар бўлиши кутилмоқда?
Аномал сўзи ўзбек тилида ғайритабиий деган маънони англатади. Бу сўз кўпроқ ҳаво ҳароратига нисбатан ишлатилади. Лекин уни бошқа табиат ҳодисалари учун ҳам қўллаш мумкин. «Ўзгидромет» бу сўздан 50-60 йилдан бери фойдаланади.
Аномал сўзи ҳаво ҳароратининг ҳозирги иқлимий меъёрдан 8 даража юқори ёки 8 даража пастлигини кўрсатади. Ҳарорат паст бўлса, аномал совуқ дейилади ва у ёзда ҳам кузатилиши мумкин. Ёки қишда ҳам аномал иссиқ ҳодисалари кузатилган.
Ҳозир аномал совуқнинг икки баравар кучли даврида турибмиз. Чунки бугунги кун ўртача иқлимий кўрсаткичдан -15 даража, айрим ҳудудларда -18 даражагача паст кузатиляпти.
Эрталаб (12 январь) «Ўзгидромет»нинг жуда кўплаб станцияларида, айниқса, Навоий вилоятининг шарқий қисми, Самарқанд вилоятининг шимоли, Жиззах, Сирдарё ва Тошкент вилояти жанубий қисмларида ҳаво ҳарорати минимумлари -20 даражадан паст бўлди. Андижоннинг шарқий қисми Қўрғонтепада ҳам -27 даража совуқ кузатилди. Бунда ўртача суткалик ҳарорат -18 ва -19 даража совуқ эканини ҳисобга олсак, меъёрий ҳарорат нол даража дейилса, умумий ҳарорат -19 даража паст дегани. Буни супер аномал совуқ ҳодисаси деса ҳам бўлади.
Олдинлари ҳам бугунгидан ҳам аномал совуқлар кузатилган. Масалан, ҳозир Тошкент шаҳрида -20 даражага яқин ҳарорат кузатилаётган бўлса, 1930 йилларда қарийб -30 даражагача совуқлар бўлган. 1969 йилда ҳам бугунгидан совуқ ҳарорат бўлган.
Лекин ҳозир биз охирги 20 йиллликдаги энг совуқ иқлим қаршисида турибмиз. Тўғри, 2018 йилда давомли совуқ ҳарорат кузатилган. Яъни қарийб 40 кун совуқ ҳарорат давом этган ва минимал ҳаво ҳарорати -18 даражагача пасайган. Ҳозир бизнинг кўрсаткичларимиз -20 даражага яқинлашяпти. Аммо бу давомли эмас. Кейин ҳаво яна исиб кетиш прогнозлари бор.
Антициклоннинг фаол қисми ҳозир Қозоғистоннинг жанубий вилоятларида турибди. У 15—16 январь кунлари бизнинг республикадан ўтиб кетади. Охирги чиқиб кетадиган ҳудуди водий вилоятлари бўлади. У ерларда 18 январь кунигача совуқ ҳаво сақланиб қолади. Шимолий ҳудудларимиз – Қорақалпоғистон ва Хоразмда 17—18 январь кунлари секин-аста ҳаво исиши, ҳарорат кечалари -8 даражагача пасайиши, кундузи 0 даражага яқинлашиши кузатилади.
Охирги вақтда Ўзбекистонда фаслларга хос об-ҳаво ўзгарувчан тус олган. Масалан, бу йилги қишнинг бир ойдан ортиқ даврида бугунгидек совуқ ҳаво кузатилмади. Бунинг асосий сабаблари нимада?
Иқлим ўзгариши ҳаво оқимларидаги тартибни ҳам бузиб юборади. Иқлим ўзгариши бу исиш дегани. Бунда илиқ ҳаво оқимлари кўпаяверади. Ва совуқ ҳаво оқимлари 4-5 йилликда тўсатдан фаол бўлиши мумкин. Умумий олганда, қиш ойлари илиқ келади. Лекин унинг бир ҳафтаси кескин совуқ бўлиши мумкин. Охирги йилларда шундай ҳодисанинг гувоҳи бўляпмиз.
Илиқ қишлар давомли бўляпти ва орада совуқ ҳаво оқимлари кириб келяпти. Бунинг сабаби иқлим ўзгариши ва Тинч океанида «Эл-Ниньо» ва «Ла-Ниня» деган ҳодисалар бор. Сувнинг жуда катта майдонда совиши «Ла-Ниня» дейилади. Ҳудди шундай ҳодиса уч йил кетма-кет кузатилмоқда. Шунинг учун бизнинг қишларимиз аномал совуқ билан ўтмоқда.
2016—2019 йилларда «Эл-Ниньо» деган ҳодиса бўлганди. Яъни Тинч океанида сувнинг исиши юз берган. Бунинг натижасида қиш илиқ ва барқарор ўтган. Охирги уч йилликда илиқ қиш ва тўсатдан юз бераётган аномал совуқлар бўлмоқда.
Ўзбекистонда аномал совуқ таъсиридан аҳолини ҳимоя қилиш бўйича ҳукумат самарали чоралар кўра олдими? Шу кунларда мактабларда дарсларни бошлаш масаласи муҳокамаларга сабаб бўлмоқда. Бунга муносабатингиз қандай?
Аномал совуққа тайёргарлик кўриш учун «Ўзгидромет» одатдагидан олдин огоҳлантириш хабарини берди. Олдинлари бизда воқеадан ўн кун олдин огоҳлантириш хабарлари ишлаб чиқилмаган. Талафотлар камроқ бўлиши, энергетика, қишлоқ хўжалиги, тиббиёт ва бошқа барча тизимларга бўладиган хавфларга тайёргарлик кўришга вақт етарли бўлиши учун биз олдиндан огоҳлантирдик.
Масалан, мен энергетика тизимида нисбатан яхши тайёргарлик кўрилганини кўрдим. Ўтган йили декабрь ёки ноябрда энергетик коллапс юз берганди. Ҳозир пухта тайёргарлик кўрилгани учун кучли даражада узилишлар сезилмади. Тўғри, айрим жойларда электр энергияси ва табиий газда ўчишлар юз бермоқда. Лекин бу совуққа тайёргарликсиз кириб келганда тизимга жуда ҳам қийин бўларди. Тиббиёт ҳам ўз баёнотларини берди.
Лекин мактабда дарсларни бошлаш масаласи ижтимоий тармоқларда кўп мунозараларга сабаб бўлмоқда. Аввалига 18 январдан ўқиш бошланади деб қарор чиқарилди. Кейин сана яна ўзгартирилди ва Мактабгача ва мактаб таълими вазирлиги бу масалани ҳал қилишни ҳокимликларга топширди.
Ўзбекистонда хавфли метеорологик ҳодисалар, яъни қор, бўрон деймизми, аномал совуқ ёки иссиқми, давомли чангли бўронларда кўриладиган чоралар бўйича аниқ норматив-меъёрий ҳужжатларимиз йўқ. Бу юқоридаги нуқтада яққол кўринди. Аниқ бир ҳужжат ёки тартиб мавжуд эмас. Ким нима ва қанақа иш қилиши тизимли эмас. Албатта, ҳужжатлар ишлаб чиқилиши керак. Ўшандагина шундай ҳодисалар камроқ бўлади.
Бизда нафақат аномал совуқ, балки аномал иссиқ учун ҳам норматив-меъёрий ҳужжатлар йўқ. Ёзда ҳаво ҳарорати 41 даража иссиқ бўлганда ходимларга компенсация тўлаш, уларнинг иш вақтини бошқа вақтларга кўчириш масалаларини доимий кўтарамиз. Бу бўйича илмий тадқиқот ишлари олиб борилиши керак. Ҳар бир тармоқнинг ўз институтлари бор. Улар об-ҳаво ҳодисаларидаги хавф таъсирини камайтириш бўйича аниқ стандартлар ишлаб чиқиши лозим. Буни ҳукумат қарорлари сифатида тасдиқлаш керак.
Иқлим ўзгариши олимлар томонидан узоқ йиллардан бери таҳлил қилинади. Келаси йили бугунгидан ҳам кучлироқ аномал совуқ кузатилиши мумкинми? Бу бўйича қандай прогнозлар бор?
Ривожланган давлатларнинг иқлимшунослари 2023 йилнинг прогнозларини ишлаб чиқди. Тинч океанидаги совуқ сув массаси март ойларидан кейин иссиқ сув массасига алмашади. Рус, Европа, ҳатто NASA иқлимшунослари 2023 йилда «Эл-Ниньо» ҳодисалари, иқлим билан боғлиқ хавф кўпроқ юзага келишини таъкидламоқда.
Охирги пайтда иқлим ўзгаришида исиш тенденциялари кузатилмоқда. Ҳозирги прогнозлар иқлим келажакда ҳам исиши мумкинлигини кўрсатмоқда. Ҳарорат кейинроқ совиб кетади, деган назариялар ҳам бор. Лекин келгуси 10-20 йилликда исиш прогнозлари турибди.
Исломбек Умаралиев суҳбатлашди
Изоҳ (1)
2008 йилда 40 кун қор турганди 2018 йил нотўғри маълу