27 октябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Арманистон парламенти йиғилишига бостириб кирган террорчилар, Қирғизистон биринчи президентига айланган Асқар Акаев ва генерал Жохар Дудаевнинг Чеченистон раҳбарига оид фактлар ўрин олган.
Арманистон парламентига бостириб кирган террорчилар
1999 йилнинг 27 октябрь куни Ереванда теракт содир бўлганди. Жиноятчилар Арманистон миллий кенгаши йиғилиши ўтказилаётган залга бостириб кириб, парламент ва ҳукумат аъзоларини ўққа тута бошлаган.
Террорчилик ҳужуми оқибатида Арманистон бош вазири Вазген Саркисян, парламент спикери Карен Демирчян, спикер ўринбосарлари Юрий Бахшян ва Рубен Мироян, тезкор масалалар бўйича вазир Леонард Петросян, парламент депутатлари Арменак Арменакян, Генрий Абрамян, Микаэл Котанян ҳалок бўлган.
Етти киши жароҳат олган — депутатлар Эрмине Нагдалян, Андраник Манукян, Армен Хачатрян, Эдмонг Сатурян, Жирайр Геворкян ва Эмма Худабашян, хусусиялаштириш вазири Павел Галтахчян. 40 ортиқ одам асирга олинган.
Асирларнинг бир қисми шу куни кечаси озод қилган, қолганлари эрталабгача — мамлакат президенти Роберт Кочарян билан музокаралардан кейин Наири Унанян бошчилигидаги қуролланган шахслар таслим бўлгунга қадар тутқунда бўлган.
Теракт тергови доирасида Миллий хавфсизлик котиби, Арманистон президентининг маслаҳатчиси Алексан Арутюнян ҳибсга олинган. 2000 йилнинг январида Миллий телевидение ижрочи директори ўринбосари Арутюн Арутюнян ушланган. Охир-оқибат иккиси ҳам озод этилган.
Суд жараёни 2001 йилнинг 15 февралида бошланган. 2001 йилнинг 20 июнида амнистия тўғрисидаги қарор кучга кирган ва 30 нафар айбланувчининг олти нафари қўйиб юборилган. 2003 йил 2 декабрда Арманистон парламентидаги теракт бўйича ҳукмни эълон қилган.
Олти нафар судланувчи — собиқ журналист ва гуруҳ раҳбари Наири Унанян ва унинг укаси Карен Унанян, Эдик Григорян, Врам Галстян, Дереник Бежанян ва Ашот Князян умрбод қамоқ жазосига ҳукм этилган, Гамлет Степанян эса 14 йилдан озодликдан маҳрум қилинган. Етти нафар шахснинг барчаси Арманистон Жиноят кодексининг қатор моддалари, жумладан, давлатга хиёнат ва терроризмда айбдор деб топилган.
Террорчилик ҳаракати ташкилотчиларига нисбатан алоҳида процессга бўлинган қисм бўйича жиноят иши қўзғатилган. 2004 йил ноябрда Арманистон Бош прокуратураси жиноят аломатларининг йўқлиги боис ишни тўхтатиш бўйича қарор қабул қилган. Тергов гуруҳи раҳбарининг маълумотларига кўра, терактни ташкиллаштиришга эҳтимолий алоқадорларга оид янги фактларни аниқлаш борасида барча тергов-тезкор усулларидан фойдаланилган.
2011 йилда умрбод қамоқ жазосига ҳукм этилган қуролланган гуруҳ етакчиси Наири Унанян тайинланган жазони қайта кўриб чиқиш бўйича ариза берган. Суд унинг талабини рад этган. 2019 йилда у шартли равишда муддатидан олдин озод этилиш бўйича даъво аризасини киритган. Мамлакат қонунчилигига кўра, 20 йил жазо ўтаган маҳкум шу каби имкониятни сўрашга ҳақли.
2009 йилнинг 27 октябрь куни Арманистон Миллий кенгаши боғида теракт қурбонлари хотирасига ўрнатилган ёдгорликнинг очилиш маросими бўлиб ўтган.
Норасмий маълумотларга кўра, теракт минтақада ўз манфаатларини кўзлаган мамлакат махсус хизматлари томонидан ташкиллаштирилган. Мазкур версия 1999 йилнинг ноябрида Истанбулда ЕХҲТ саммити ўтказилиши, унда Арманистон ва Озарбайжон раҳбарлари бир ҳужжатни имзолаши керак бўлгани билан асосланган. Қорабоғ муаммосини ҳал этишга иштирок этган ўртакашлардан бирининг таклифига кўра, Озарбайжон Тўғри Қорабоғ билан бирлаштириб турувчи Лочин коридорини Арманистонга бериши, ўрнига Мегрин тумани ҳудудларининг бир қисмини олиши керак бўлган. Ушбу вариант арман сиёсатчилари томонидан ёмон кутиб олинган. Айниқса, бош вазир Вазген Саркисян ва спикер Карен Демирчян фаол қаршилик кўрсатган. Арманистон парламентидаги терактдан кейин Истанбулда ҳужжат имзоланмаган.
Асқар Акаев даврида Қирғизистон қандай яшаганди?
1990 йилнинг 27 октябрь куни Асқар Акаев Қирғизистон ССР президенти этиб сайланганди. У мамлакатни 15 йил давомида бошқарган бўлиб, нафақат демократия, сўз эркинлиги, сиёсий плюрализм тамал тошини қўйган, балки сиёсий таъқиблар ва таниш-билишчилик анъаналарини авж олдирган. Акаев даврида оғриқли хусусийлаштириш ўтказилган, коррупция ошган, оммавий меҳнат миграцияси бошланган. Давлат раҳбари ва унинг оиласига қарши акциялар намойишчиларнинг ўлими билан якунланган.
Асқар Акаев 1944 йилнинг 10 ноябрида колхозчи оиласида дунёга келган. Мактабни олдин медал билан тамомлаб, Ленинград аниқ механика ва оптика институтига ўқишга кирган, кейинчалик шу ерда аспирантурага қолган. 1980 йилда у Москва муҳандислик-физика институтида докторлик диссертациясини ёқлаган, тўрт йилдан кейин Қирғизистон ССР академигига айланиш учун ватанига қайтган. 1989 йилда Акаев республика Фанлар академияси раҳбари бўлган. 1990 йил 27 октябрь куни Акаев республика Олий Кенгаши қарори билан президент этиб сайланган. 1991 йил 31 августда Қирғизистон Марказий Осиёда демократик йўналиш ривожланаётган биринчи мустақил республикага айланган.
Қирғизистон мустақилликка эришганидан кейин ўзининг биринчи Конституциясини қабул қилиб, у билан демократик принциплар ва қонун устуворлигини мустаҳкамлаб қўйган. Ғарб тадқиқотчилари Қирғизистонни собиқ СССРдаги «демократия воҳаси» деб атаган. Қирғизистон параллел равишда бошқа давлатларга ўз чегараларини очга бошлаган.
«Акаев давирда биринчи ‘челноклар’ пайдо бўлди. Одамлар Туркия ва Хитойдан товар олиб келиб, шу ерда сота бошлади, чунки бозорлар бўш эди. Ҳатто сақич ҳам Туркиядан олиб келинарди», — дейди сураткаш Искен Сидиков.
1995 йилда Акаев президентлик сайловларида 71 фоиз овоз тўплаб ғалаба қозонган. Ўшанда давлат раҳбари мустақил ResPublica газетасига қарши даъво аризасини киритиб, нашрни президентнинг Швейцария ва Туркияда кўчмас мулклари борлиги ҳақида бўҳтон мақола ёзганликда айблаган. Суд нашр бош муҳаррири Замир Сидиковни бир йилга озодликдан маҳрум этган. 1997 йилда Сидиков яна юқоридаги айблов билан 1,6 йилга қамалган, бироқ Олий суддаги митинглар сериясидан кейин у оқланган.
1997 йилда бошқа юқори мартабали амалдорлар ҳам, масалан, бош вазир Николай Танаев журналистларни туҳмат ва ҳақоратда айблаб, судга бера бошлаган. «Кечагина сўз эркинлиги ҳақида гапирган одамлар журналистларга босим ўтказар, кўп миллионлик даъво аризаларини киритиб, нашрни хонавайрон қилар эди. Газеталар ёпилиб кетди, нашриёт уйлари тортиб олинди», — дейди ResPublica’да ишлаган Влад Ушаков.
Шу билан бирга, мухолифатга қарши жиноий ишлар қўзғатилган: Бишкек собиқ мери ва президентлик сайловларида Акаевнинг асосий рақиби Феликс Кулов хизмат мавқейини суиистеъмол қилишда айбланган. 1992 йилдан 1996 йилга қадар Қирғизистон ЯИМ 60 фоизга тушиб кетиб, қашшоқлик ва ишсизлик даражасини ошириб юборган. 2000 йил эса қирғизистонликлар орасидаги меҳнат миграцияси энг юқори нуқтага чиққан: мамлакатдан 400 минг киши ишлаш учун хорижга, асосан, Россияга чиқиб кетган.
Мигрантларнинг пул ўтказмалари ҳисобига мамлакатдаги қашшоқлик даражаси қисқара бошлаган, бироқ қирғизистонликларнинг қарийб ярми кунига 1,9 доллардан камроққа яшашга мажбур эди. Шу сабабли меҳнат миграцияси орта бошлаган.
2002 йилда Акаев парламент рухсатисиз мамлакатнинг Хитой билан чегарасидаги баҳсли 95 минг гектар ерни бериш тўғрисидаги келишувни имзолайди. Мухолифат Акаевни коррупция ва қонунбузарликда айблайди, чунки чегара демаркациясига оид қарорни фақат Юқори Кенгаш қабул қила олган.
Президентга импичмент эълон қилиш таклифини илгари сурган мухолиф депутат Азимбек Бекназаровнинг ҳибсга олиниши 2002 йил мартда Акаевга қарши Жалолобод туманида норозилик намойишларини юзага келтирган. Ўшанда куч тузилмалари тинч аҳолига қарши ўқ узиб, олти кишини ўлдирганди.
2003 йилги референдумда Акаев президентлик ваколатларини сезиларли даражада кенгайтиришга эришган. Акаев ҳокимиятни зўравонлик билан ушлаб туриш ва қариндош-уруғчилик бошқарувида айблаш давом этган. 2005 йилда Акаевнинг оиласи мамлакатни эркин бошқарган: рафиқаси Марям Акаева барча кадр масалаларини ҳал этган, парламент эса фарзандлари — Айдар ва Бермет қўлига ўтган. Аҳолининг оғир иқтисодий ҳолати, ишсизлик, оммавий коррупция ва парламент сайловлари натижаларининг сохталаштирилиши 2005 йилнинг мартида «лола инқилоби»га олиб келган.
Ўша йили парламент сайловларида фақат ҳукуматга қаровчи партиялар ғолиб чиққан, айрим мухолифлар ҳатто сайловларга қўйилмаган ҳам. ЕХҲТ ва Европарламентдан келган кузатувчилар овоз бериш жараёнларини халқаро нормаларга мос келмайди дея тан олган.
4 март куни Қирғизистон жанубида норозилик тўлқинлари бошланган — мухолифат тарафдорлари маъмурий биноларни эгаллаб олиб, муқобил бошқарув органларини тузишга киришган. Икки ҳафтадан кейин мухолифат республика жанубини назорат остига олган ва Акаевнинг истеъфосини талаб қилган. 24 март куни намойишлар Бишкекка етиб борган: Алато майдонида 30 минг одам тўпланиб, Оқ уйни эгаллаган. Акаев сўнгги дақиқаларда хонасидан тарк этиб, оиласи билан Қирғизистондан қочиб кетишга улгурган.
Дудаевнинг Чеченистон тепасига келиши
Бундан 31 йил олдин 27 октябрь куни совет Ҳарбий-ҳаво кучлари собиқ генерали Жохар Дудаев ўзини ўзи республика дея эълон қилган Чеченистон Ичкерия Республикаси президенти этиб сайланган. У Чеченистоннинг Россиядан ажралиши тарафдори бўлган. Айнан у 1994 йилнинг декабрида федерал кучларга қарши бошланган жанговар ҳаракатларга бошчилик қилган.
Россия қонунчилигига зид равишда пайдо бўлган Ичкерия 2000 йилга қадар мавжуд эди. Федерал ҳукумат давлат ичида бошқа давлатнинг яратилишига қаршилик кўрсатишга уринган. Нолегетимлик ва дунёнинг бирор давлати томонидан тан олинмасликка қарамай Дудаевнинг қарорига кўра, «республика»нинг ўз мадҳияси, байроғи ва герби, шунингдек, шариат судлари пайдо бўлган.
Дудаев 1996 йилнинг апрелида ўлдирилган. Ракета зарбалари у Чеченистондаги Гехи-Чу қишлоғида сунъий йўлдош телефони орқали мулоқот қилаётган вақтда амалга оширилган. Сепаратистлар етакчисининг ўлдирилиши Кремлга у қадар фойда бермаган: бу вақтга келиб жангарилар Чеченистонни ўз назорати остига олганди. Бир неча ойдан кейин имзоланган тинчлик битими можарога якун ясаган, бироқ бир неча йилга Чеченистонни де-факто мустақил давлатга айлантирганди.
Дудаев СССР даврида омадли ҳарбий учувчи, стратегик узоқ масофали бомбардимончи қўмондони ва миллати Чечен бўлган ягона генерал эди. У Тамбов олий ҳарбий билим юртига ота-онасида айтмасдан ҳужжат топширган ва у ўқишга қабул қилинган.
1990 йили армия сафидан генерал майор ҳарбий унвонида бўшаган Дудаев Умуммиллий Чечен халқи конгресси раҳбари этиб тайинланиш таклифини қабул қилган. Конгресс таркибидан турли расмий Чеченистон-Ингушетия ҳукуматига қарши бўлган турли мухолифат гуруҳлари тўпланганди. Уларнинг аъзолари орасида бўлажак Чечен жангарилари командирлари Зелимхан Яндарбиев ва Мовлади Удугов ҳам бўлган. 1991 йил августдаги норозилик намойишларидан фойдаланган Дудаев ҳамда унинг тарафдорлари маҳаллий ҳукуматга қарши чиқа бошлайди.
Қўзғолон кўтарган республиканинг деярли ягона етакчиси айланган Дудаев барча бошқарув органларини бўйсундириб, раҳбар ролига киришган. 1994 йилда Грознийда Россия мудофаа вазири Павел Грачев ва Жохар Дудаев иштирокидаги охирги учрашув бўлиб ўтган. Уларнинг иккиси ҳам ўз вақтида Афғонистонда хизмат қилганди.
Бироқ генералларнинг мулоқоти қовушмайди. Ўша учрашув гувоҳларининг айтишича, Дудаев Россия президенти Борис Ельцин ўзи билан учрашишни истамаётганидан шикоят қилган. Ельцин администрациясининг собиқ раҳбари Сергей Филатовга кўра, кўплаб вазиятлар сабаб Дудаевнинг ҳам, федерал марказнинг ҳам яқинлашиши қийин бўлган.
«Дудаевнинг ёнида доим Басаев ва унинг жамоаси бор бўлиб, уни ҳеч ким билан гаплаштирмасди. Ельцин билан учрашиш имконияти бор эди, бироқ Кремлда унга нисбатан муносабат аниқ эмасди: кўпчилик у ўз рейтингини кўтаришда учрашувдан фойдаланмоқчи деб ҳисоблаган», — дейди Филатов.
Учрашувда Грачев ва Дудаев бир-бирига сен деб мурожаат қилган бўлса-да, улар муросага кела олмаган. «Хўш, Жўхар урушамизми?», «Ҳа, Паша, урушамиз», — деган Дудаев.
1994 йилнинг ноябрь охирларида Грознийда аксилтеррорчилик операциясини бошлаш бўйича қарор қабул қилинган. Грачев Грознийни «битта десант полка» билан олишга уринган, бироқ буни амалга ошира олмаган, жангариларнинг аксарият командирлари, жумладан, Аслан Масхадов Совет армиясида хизмат қилган бўлиб, рақиблар ҳаракатини тушунган. Генерал Лех Рохлин охир-оқибат Грачев томонидан Грознийни қўлга олиш режасини «жиноий авантюра» деб атаган.
Биринчи Чечен урушида умумий ҳисобда федерал кучларнинг 5 минг ҳарбийси ҳалок бўлган, 16 мингдан ортиқ одам жароҳатланган. Инсон ҳуқуқлари ҳимоячиларига кўра, қурбонлар сони аслида бундан беш баробарга кўпни ташкил этади.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)