27-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Armaniston parlamenti yig‘ilishiga bostirib kirgan terrorchilar, Qirg‘iziston birinchi prezidentiga aylangan Asqar Akayev va general Joxar Dudayevning Checheniston rahbariga oid faktlar o‘rin olgan.
Armaniston parlamentiga bostirib kirgan terrorchilar
1999-yilning 27-oktabr kuni Yerevanda terakt sodir bo‘lgandi. Jinoyatchilar Armaniston milliy kengashi yig‘ilishi o‘tkazilayotgan zalga bostirib kirib, parlament va hukumat a’zolarini o‘qqa tuta boshlagan.
Terrorchilik hujumi oqibatida Armaniston bosh vaziri Vazgen Sarkisyan, parlament spikeri Karen Demirchyan, spiker o‘rinbosarlari Yuriy Baxshyan va Ruben Miroyan, tezkor masalalar bo‘yicha vazir Leonard Petrosyan, parlament deputatlari Armenak Armenakyan, Genriy Abramyan, Mikael Kotanyan halok bo‘lgan.
Yetti kishi jarohat olgan — deputatlar Ermine Nagdalyan, Andranik Manukyan, Armen Xachatryan, Edmong Saturyan, Jirayr Gevorkyan va Emma Xudabashyan, xususiyalashtirish vaziri Pavel Galtaxchyan. 40 ortiq odam asirga olingan.
Asirlarning bir qismi shu kuni kechasi ozod qilgan, qolganlari ertalabgacha — mamlakat prezidenti Robert Kocharyan bilan muzokaralardan keyin Nairi Unanyan boshchiligidagi qurollangan shaxslar taslim bo‘lgunga qadar tutqunda bo‘lgan.
Terakt tergovi doirasida Milliy xavfsizlik kotibi, Armaniston prezidentining maslahatchisi Aleksan Arutyunyan hibsga olingan. 2000-yilning yanvarida Milliy televideniye ijrochi direktori o‘rinbosari Arutyun Arutyunyan ushlangan. Oxir-oqibat ikkisi ham ozod etilgan.
Sud jarayoni 2001-yilning 15-fevralida boshlangan. 2001-yilning 20-iyunida amnistiya to‘g‘risidagi qaror kuchga kirgan va 30 nafar ayblanuvchining olti nafari qo‘yib yuborilgan. 2003-yil 2-dekabrda Armaniston parlamentidagi terakt bo‘yicha hukmni e’lon qilgan.
Olti nafar sudlanuvchi — sobiq jurnalist va guruh rahbari Nairi Unanyan va uning ukasi Karen Unanyan, Edik Grigoryan, Vram Galstyan, Derenik Bejanyan va Ashot Knyazyan umrbod qamoq jazosiga hukm etilgan, Gamlet Stepanyan esa 14 yildan ozodlikdan mahrum qilingan. Yetti nafar shaxsning barchasi Armaniston Jinoyat kodeksining qator moddalari, jumladan, davlatga xiyonat va terrorizmda aybdor deb topilgan.
Terrorchilik harakati tashkilotchilariga nisbatan alohida protsessga bo‘lingan qism bo‘yicha jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan. 2004-yil noyabrda Armaniston Bosh prokuraturasi jinoyat alomatlarining yo‘qligi bois ishni to‘xtatish bo‘yicha qaror qabul qilgan. Tergov guruhi rahbarining ma’lumotlariga ko‘ra, teraktni tashkillashtirishga ehtimoliy aloqadorlarga oid yangi faktlarni aniqlash borasida barcha tergov-tezkor usullaridan foydalanilgan.
2011-yilda umrbod qamoq jazosiga hukm etilgan qurollangan guruh yetakchisi Nairi Unanyan tayinlangan jazoni qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha ariza bergan. Sud uning talabini rad etgan. 2019-yilda u shartli ravishda muddatidan oldin ozod etilish bo‘yicha da’vo arizasini kiritgan. Mamlakat qonunchiligiga ko‘ra, 20 yil jazo o‘tagan mahkum shu kabi imkoniyatni so‘rashga haqli.
2009-yilning 27-oktabr kuni Armaniston Milliy kengashi bog‘ida terakt qurbonlari xotirasiga o‘rnatilgan yodgorlikning ochilish marosimi bo‘lib o‘tgan.
Norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, terakt mintaqada o‘z manfaatlarini ko‘zlagan mamlakat maxsus xizmatlari tomonidan tashkillashtirilgan. Mazkur versiya 1999-yilning noyabrida Istanbulda YXHT sammiti o‘tkazilishi, unda Armaniston va Ozarbayjon rahbarlari bir hujjatni imzolashi kerak bo‘lgani bilan asoslangan. Qorabog‘ muammosini hal etishga ishtirok etgan o‘rtakashlardan birining taklifiga ko‘ra, Ozarbayjon To‘g‘ri Qorabog‘ bilan birlashtirib turuvchi Lochin koridorini Armanistonga berishi, o‘rniga Megrin tumani hududlarining bir qismini olishi kerak bo‘lgan. Ushbu variant arman siyosatchilari tomonidan yomon kutib olingan. Ayniqsa, bosh vazir Vazgen Sarkisyan va spiker Karen Demirchyan faol qarshilik ko‘rsatgan. Armaniston parlamentidagi teraktdan keyin Istanbulda hujjat imzolanmagan.
Asqar Akayev davrida Qirg‘iziston qanday yashagandi?
1990-yilning 27-oktabr kuni Asqar Akayev Qirg‘iziston SSR prezidenti etib saylangandi. U mamlakatni 15 yil davomida boshqargan bo‘lib, nafaqat demokratiya, so‘z erkinligi, siyosiy plyuralizm tamal toshini qo‘ygan, balki siyosiy ta’qiblar va tanish-bilishchilik an’analarini avj oldirgan. Akayev davrida og‘riqli xususiylashtirish o‘tkazilgan, korrupsiya oshgan, ommaviy mehnat migratsiyasi boshlangan. Davlat rahbari va uning oilasiga qarshi aksiyalar namoyishchilarning o‘limi bilan yakunlangan.
Asqar Akayev 1944-yilning 10-noyabrida kolxozchi oilasida dunyoga kelgan. Maktabni oldin medal bilan tamomlab, Leningrad aniq mexanika va optika institutiga o‘qishga kirgan, keyinchalik shu yerda aspiranturaga qolgan. 1980-yilda u Moskva muhandislik-fizika institutida doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan, to‘rt yildan keyin Qirg‘iziston SSR akademigiga aylanish uchun vataniga qaytgan. 1989-yilda Akayev respublika Fanlar akademiyasi rahbari bo‘lgan. 1990-yil 27-oktabr kuni Akayev respublika Oliy Kengashi qarori bilan prezident etib saylangan. 1991-yil 31-avgustda Qirg‘iziston Markaziy Osiyoda demokratik yo‘nalish rivojlanayotgan birinchi mustaqil respublikaga aylangan.
Qirg‘iziston mustaqillikka erishganidan keyin o‘zining birinchi Konstitutsiyasini qabul qilib, u bilan demokratik prinsiplar va qonun ustuvorligini mustahkamlab qo‘ygan. G‘arb tadqiqotchilari Qirg‘izistonni sobiq SSSRdagi “demokratiya vohasi” deb atagan. Qirg‘iziston parallel ravishda boshqa davlatlarga o‘z chegaralarini ochga boshlagan.
“Akayev davirda birinchi ‘chelnoklar’ paydo bo‘ldi. Odamlar Turkiya va Xitoydan tovar olib kelib, shu yerda sota boshladi, chunki bozorlar bo‘sh edi. Hatto saqich ham Turkiyadan olib kelinardi”, — deydi suratkash Isken Sidikov.
1995-yilda Akayev prezidentlik saylovlarida 71 foiz ovoz to‘plab g‘alaba qozongan. O‘shanda davlat rahbari mustaqil ResPublica gazetasiga qarshi da’vo arizasini kiritib, nashrni prezidentning Shveysariya va Turkiyada ko‘chmas mulklari borligi haqida bo‘hton maqola yozganlikda ayblagan. Sud nashr bosh muharriri Zamir Sidikovni bir yilga ozodlikdan mahrum etgan. 1997-yilda Sidikov yana yuqoridagi ayblov bilan 1,6 yilga qamalgan, biroq Oliy suddagi mitinglar seriyasidan keyin u oqlangan.
1997-yilda boshqa yuqori martabali amaldorlar ham, masalan, bosh vazir Nikolay Tanayev jurnalistlarni tuhmat va haqoratda ayblab, sudga bera boshlagan. “Kechagina so‘z erkinligi haqida gapirgan odamlar jurnalistlarga bosim o‘tkazar, ko‘p millionlik da’vo arizalarini kiritib, nashrni xonavayron qilar edi. Gazetalar yopilib ketdi, nashriyot uylari tortib olindi”, — deydi ResPublica’da ishlagan Vlad Ushakov.
Shu bilan birga, muxolifatga qarshi jinoiy ishlar qo‘zg‘atilgan: Bishkek sobiq meri va prezidentlik saylovlarida Akayevning asosiy raqibi Feliks Kulov xizmat mavqeyini suiiste’mol qilishda ayblangan. 1992-yildan 1996-yilga qadar Qirg‘iziston YIM 60 foizga tushib ketib, qashshoqlik va ishsizlik darajasini oshirib yuborgan. 2000-yil esa qirg‘izistonliklar orasidagi mehnat migratsiyasi eng yuqori nuqtaga chiqqan: mamlakatdan 400 ming kishi ishlash uchun xorijga, asosan, Rossiyaga chiqib ketgan.
Migrantlarning pul o‘tkazmalari hisobiga mamlakatdagi qashshoqlik darajasi qisqara boshlagan, biroq qirg‘izistonliklarning qariyb yarmi kuniga 1,9 dollardan kamroqqa yashashga majbur edi. Shu sababli mehnat migratsiyasi orta boshlagan.
2002-yilda Akayev parlament ruxsatisiz mamlakatning Xitoy bilan chegarasidagi bahsli 95 ming gektar yerni berish to‘g‘risidagi kelishuvni imzolaydi. Muxolifat Akayevni korrupsiya va qonunbuzarlikda ayblaydi, chunki chegara demarkatsiyasiga oid qarorni faqat Yuqori Kengash qabul qila olgan.
Prezidentga impichment e’lon qilish taklifini ilgari surgan muxolif deputat Azimbek Beknazarovning hibsga olinishi 2002-yil martda Akayevga qarshi Jalolobod tumanida norozilik namoyishlarini yuzaga keltirgan. O‘shanda kuch tuzilmalari tinch aholiga qarshi o‘q uzib, olti kishini o‘ldirgandi.
2003-yilgi referendumda Akayev prezidentlik vakolatlarini sezilarli darajada kengaytirishga erishgan. Akayev hokimiyatni zo‘ravonlik bilan ushlab turish va qarindosh-urug‘chilik boshqaruvida ayblash davom etgan. 2005-yilda Akayevning oilasi mamlakatni erkin boshqargan: rafiqasi Maryam Akayeva barcha kadr masalalarini hal etgan, parlament esa farzandlari — Aydar va Bermet qo‘liga o‘tgan. Aholining og‘ir iqtisodiy holati, ishsizlik, ommaviy korrupsiya va parlament saylovlari natijalarining soxtalashtirilishi 2005-yilning martida “lola inqilobi”ga olib kelgan.
O‘sha yili parlament saylovlarida faqat hukumatga qarovchi partiyalar g‘olib chiqqan, ayrim muxoliflar hatto saylovlarga qo‘yilmagan ham. YXHT va Yevroparlamentdan kelgan kuzatuvchilar ovoz berish jarayonlarini xalqaro normalarga mos kelmaydi deya tan olgan.
4-mart kuni Qirg‘iziston janubida norozilik to‘lqinlari boshlangan — muxolifat tarafdorlari ma’muriy binolarni egallab olib, muqobil boshqaruv organlarini tuzishga kirishgan. Ikki haftadan keyin muxolifat respublika janubini nazorat ostiga olgan va Akayevning iste’fosini talab qilgan. 24-mart kuni namoyishlar Bishkekka yetib borgan: Alato maydonida 30 ming odam to‘planib, Oq uyni egallagan. Akayev so‘nggi daqiqalarda xonasidan tark etib, oilasi bilan Qirg‘izistondan qochib ketishga ulgurgan.
Dudayevning Checheniston tepasiga kelishi
Bundan 31 yil oldin 27-oktabr kuni sovet Harbiy-havo kuchlari sobiq generali Joxar Dudayev o‘zini o‘zi respublika deya e’lon qilgan Checheniston Ichkeriya Respublikasi prezidenti etib saylangan. U Chechenistonning Rossiyadan ajralishi tarafdori bo‘lgan. Aynan u 1994-yilning dekabrida federal kuchlarga qarshi boshlangan jangovar harakatlarga boshchilik qilgan.
Rossiya qonunchiligiga zid ravishda paydo bo‘lgan Ichkeriya 2000-yilga qadar mavjud edi. Federal hukumat davlat ichida boshqa davlatning yaratilishiga qarshilik ko‘rsatishga uringan. Nolegetimlik va dunyoning biror davlati tomonidan tan olinmaslikka qaramay Dudayevning qaroriga ko‘ra, “respublika”ning o‘z madhiyasi, bayrog‘i va gerbi, shuningdek, shariat sudlari paydo bo‘lgan.
Dudayev 1996-yilning aprelida o‘ldirilgan. Raketa zarbalari u Chechenistondagi Gexi-Chu qishlog‘ida sun’iy yo‘ldosh telefoni orqali muloqot qilayotgan vaqtda amalga oshirilgan. Separatistlar yetakchisining o‘ldirilishi Kremlga u qadar foyda bermagan: bu vaqtga kelib jangarilar Chechenistonni o‘z nazorati ostiga olgandi. Bir necha oydan keyin imzolangan tinchlik bitimi mojaroga yakun yasagan, biroq bir necha yilga Chechenistonni de-fakto mustaqil davlatga aylantirgandi.
Dudayev SSSR davrida omadli harbiy uchuvchi, strategik uzoq masofali bombardimonchi qo‘mondoni va millati Chechen bo‘lgan yagona general edi. U Tambov oliy harbiy bilim yurtiga ota-onasida aytmasdan hujjat topshirgan va u o‘qishga qabul qilingan.
1990-yili armiya safidan general-mayor harbiy unvonida bo‘shagan Dudayev Umummilliy Chechen xalqi kongressi rahbari etib tayinlanish taklifini qabul qilgan. Kongress tarkibidan turli rasmiy Checheniston-Ingushetiya hukumatiga qarshi bo‘lgan turli muxolifat guruhlari to‘plangandi. Ularning a’zolari orasida bo‘lajak Chechen jangarilari komandirlari Zelimxan Yandarbiyev va Movladi Udugov ham bo‘lgan. 1991-yil avgustdagi norozilik namoyishlaridan foydalangan Dudayev hamda uning tarafdorlari mahalliy hukumatga qarshi chiqa boshlaydi.
Qo‘zg‘olon ko‘targan respublikaning deyarli yagona yetakchisi aylangan Dudayev barcha boshqaruv organlarini bo‘ysundirib, rahbar roliga kirishgan. 1994-yilda Grozniyda Rossiya mudofaa vaziri Pavel Grachev va Joxar Dudayev ishtirokidagi oxirgi uchrashuv bo‘lib o‘tgan. Ularning ikkisi ham o‘z vaqtida Afg‘onistonda xizmat qilgandi.
Biroq generallarning muloqoti qovushmaydi. O‘sha uchrashuv guvohlarining aytishicha, Dudayev Rossiya prezidenti Boris Yelsin o‘zi bilan uchrashishni istamayotganidan shikoyat qilgan. Yelsin administratsiyasining sobiq rahbari Sergey Filatovga ko‘ra, ko‘plab vaziyatlar sabab Dudayevning ham, federal markazning ham yaqinlashishi qiyin bo‘lgan.
“Dudayevning yonida doim Basayev va uning jamoasi bor bo‘lib, uni hech kim bilan gaplashtirmasdi. Yelsin bilan uchrashish imkoniyati bor edi, biroq Kremlda unga nisbatan munosabat aniq emasdi: ko‘pchilik u o‘z reytingini ko‘tarishda uchrashuvdan foydalanmoqchi deb hisoblagan”, — deydi Filatov.
Uchrashuvda Grachev va Dudayev bir-biriga sen deb murojaat qilgan bo‘lsa-da, ular murosaga kela olmagan. “Xo‘sh, Jo‘xar urushamizmi?”, “Ha, Pasha, urushamiz”, — degan Dudayev.
1994-yilning noyabr oxirlarida Grozniyda aksilterrorchilik operatsiyasini boshlash bo‘yicha qaror qabul qilingan. Grachev Grozniyni “bitta desant polka” bilan olishga uringan, biroq buni amalga oshira olmagan, jangarilarning aksariyat komandirlari, jumladan, Aslan Masxadov Sovet armiyasida xizmat qilgan bo‘lib, raqiblar harakatini tushungan. General Lex Roxlin oxir-oqibat Grachev tomonidan Grozniyni qo‘lga olish rejasini “jinoiy avantyura” deb atagan.
Birinchi Chechen urushida umumiy hisobda federal kuchlarning 5 ming harbiysi halok bo‘lgan, 16 mingdan ortiq odam jarohatlangan. Inson huquqlari himoyachilariga ko‘ra, qurbonlar soni aslida bundan besh barobarga ko‘pni tashkil etadi.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)