Ўлим жазоси тақиқланганини Конституцияда мустаҳкамлаб қўйиш инсонпарварлик сиёсатидан оғишмасликдир
Ўлимга маҳкум этиш – бу инсонга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган энг даҳшатли жазо. Бир қатор адиблар ўз асарларида ўлимга ҳукм қилинган одам ҳаётининг сўнгги дақиқаларида унинг хаёлидан нималар ўтиши, отиш, осиш ёки бошини олиб ташлаш бўлишидан қатъи назар, ўлимнинг яқинлашаётганини кутиш қанчалик оғир эканлигини жуда таъсирли қилиб тасвирлашган.
Хусусан, бундан 150 йил олдин рус ёзувчиси Фёдор Достоевский «Телба» романида шундай ёзган: «Суиқасд учун ўлдириш жиноятнинг ўзидан ҳам каттароқ жазодир».
Сўнгги 30 йил давомида Европа Кенгаши минтақада ўлим жазосини бекор қилиш бўйича кўп ишларни амалга оширди. Охирги 10 йилда Европа Кенгаши таркибидаги 47 мамлакатнинг ҳеч бирида бирорта ҳам ўлим ҳукми ижроси қайд этилмади Бу мамлакатларнинг аксариятида ўлим жазоси юридик жиҳатдан ман қилинган.
Яшаш ҳуқуқи ва одамийликка зид ҳамда инсон шаънини топтайдиган қийноқларни ман қилиш Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Европа Конвенциясининг асосини ташкил этади.
Ўзбекистонда 2005 йил 1 августда ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида Президент фармони эълон қилинди. 2008 йилнинг 1 январидан ўлим жазосини жиноий жазо тури сифатида бекор қилиш ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазосини жорий этиш белгиланди.
Аммо ҳозиргача ўлим жазоси фуқаролар ўртасида қарама-қарши фикрларни келтириб чиқармоқда. Баъзи жиноятлар учун бу жазони қўллаш ўринли бўлиши ҳақидаги фикр-мулоҳазалар ҳам кам эмас. Чунки бу қасд олиш, инсон шаъни, нафрат ва қўрқув сингари айрим чуқур инстинктлар билан боғлиқ. Ваҳшиёна қотиллик ёки зўравонлик ҳақидаги хабарлар одамларда кескин реакцияни юзага келтиради, улар жамиятда бу каби ҳолатлар бошқа юз бермаслиги учун қотил ёки жиноятчини ўлдириш керак, деган қарорни ёқлашади.
Одамнинг Аллоҳ томонидан инъом этилган ҳаётига нуқта қўйиш ўлимга ҳукм этиш орқали жазоланаётган жиноятнинг ўзи каби инсонийликка тамоман зиддир. Тўғри, жиноят қурбонлари қўллаб-қувватлаш ва адолатли ҳукмга муҳтож, аммо ўлим жазоси адолатли суд ва жамиятимиздаги бошқа қадриятларга мос келмаслигини асослайдиган бир қанча сабаблар мавжуд.
Қонуний жиҳатдан ўлим жазосини бекор қилган мамлакатларга оид статистика доимий равишда ўлим жазоси ва жиноятчилик даражаси ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик йўқлигини кўрсатади. БМТ томонидан 1996 йилда ўтказилган жиддий тадқиқот натижалари «ўлим жазоси тийиб турувчи омил сифатида умрбод қамоқ жазосидан кўра самаралироқ эканлиги»га бирорта ҳам исбот йўқлигини тасдиқлади. Баъзи штатларида ўлим жазоси қўлланиладиган АҚШга оид маълумотлар ҳам жазо жиноятнинг олдини олмаслигини кўрсатган.
Умуман, ўлим жазосининг бор ёки йўқлиги жиноятчилик даражасига таъсир кўрсатмайди, негаки, «жиноятлардан тийиб турадиган самарали воситалардан бири жазонинг шафқатсизлигида эмас, муқаррарлигида намоён бўлади» (Чезаре Беккариа). Ушбу аксиома рад қилиб бўлмайдиган ҳақиқатдир. Умуман, ўлим жазоси ҳақида гапирганда, унинг нафақат ҳуқуқий, балки ижтимоий, ахлоқий ва психологик аспектларини ҳам ҳисобга олиш зарур.
Инсон ҳаёти – олий қадрият, ўлим жазосини қўлламаслик эса инсонпарварлик белгисидир. Айнан мана шу тамойилга асосланган ҳолда Ўзбекистон Республикасининг бош қонунида ҳам мамлакатимизда ўлим жазоси тақиқланганини мустаҳкамлаб қўйиш кўзда тутилмоқда.
«Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас ҳуқуқи бўлиб, қонун билан муҳофаза қилинади. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир.
Ўзбекистон Республикасида ўлим жазоси тақиқланади». (24-модда)
Конституцияга киритилаётган мазкур ўзгартириш орқали Ўзбекистоннинг бу борадаги позицияси яққол намоён бўлади, у ўзининг инсонпарварлик сиёсатидан оғишмаслиги янада қатъийроқ ва аниқроқ акс этади.
Висола Қаршибоева, эркин журналист
