O‘lim jazosi taqiqlanganini Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yish insonparvarlik siyosatidan og‘ishmaslikdir
O‘limga mahkum etish – bu insonga nisbatan qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan eng dahshatli jazo. Bir qator adiblar o‘z asarlarida o‘limga hukm qilingan odam hayotining so‘nggi daqiqalarida uning xayolidan nimalar o‘tishi, otish, osish yoki boshini olib tashlash bo‘lishidan qat’i nazar, o‘limning yaqinlashayotganini kutish qanchalik og‘ir ekanligini juda ta’sirli qilib tasvirlashgan.
Xususan, bundan 150 yil oldin rus yozuvchisi Fyodor Dostoyevskiy “Telba” romanida shunday yozgan: “Suiqasd uchun o‘ldirish jinoyatning o‘zidan ham kattaroq jazodir”.
So‘nggi 30 yil davomida Yevropa Kengashi mintaqada o‘lim jazosini bekor qilish bo‘yicha ko‘p ishlarni amalga oshirdi. Oxirgi 10 yilda Yevropa Kengashi tarkibidagi 47 mamlakatning hech birida birorta ham o‘lim hukmi ijrosi qayd etilmadi Bu mamlakatlarning aksariyatida o‘lim jazosi yuridik jihatdan man qilingan.
Yashash huquqi va odamiylikka zid hamda inson sha’nini toptaydigan qiynoqlarni man qilish Inson huquqlari to‘g‘risidagi Yevropa Konvensiyasining asosini tashkil etadi.
O‘zbekistonda 2005-yil 1-avgustda o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida Prezident farmoni e’lon qilindi. 2008-yilning 1-yanvaridan o‘lim jazosini jinoiy jazo turi sifatida bekor qilish va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosini joriy etish belgilandi.
Ammo hozirgacha o‘lim jazosi fuqarolar o‘rtasida qarama-qarshi fikrlarni keltirib chiqarmoqda. Ba’zi jinoyatlar uchun bu jazoni qo‘llash o‘rinli bo‘lishi haqidagi fikr-mulohazalar ham kam emas. Chunki bu qasd olish, inson sha’ni, nafrat va qo‘rquv singari ayrim chuqur instinktlar bilan bog‘liq. Vahshiyona qotillik yoki zo‘ravonlik haqidagi xabarlar odamlarda keskin reaksiyani yuzaga keltiradi, ular jamiyatda bu kabi holatlar boshqa yuz bermasligi uchun qotil yoki jinoyatchini o‘ldirish kerak, degan qarorni yoqlashadi.
Odamning Alloh tomonidan in’om etilgan hayotiga nuqta qo‘yish o‘limga hukm etish orqali jazolanayotgan jinoyatning o‘zi kabi insoniylikka tamoman ziddir. To‘g‘ri, jinoyat qurbonlari qo‘llab-quvvatlash va adolatli hukmga muhtoj, ammo o‘lim jazosi adolatli sud va jamiyatimizdagi boshqa qadriyatlarga mos kelmasligini asoslaydigan bir qancha sabablar mavjud.
Qonuniy jihatdan o‘lim jazosini bekor qilgan mamlakatlarga oid statistika doimiy ravishda o‘lim jazosi va jinoyatchilik darajasi o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘qligini ko‘rsatadi. BMT tomonidan 1996-yilda o‘tkazilgan jiddiy tadqiqot natijalari “o‘lim jazosi tiyib turuvchi omil sifatida umrbod qamoq jazosidan ko‘ra samaraliroq ekanligi”ga birorta ham isbot yo‘qligini tasdiqladi. Ba’zi shtatlarida o‘lim jazosi qo‘llaniladigan AQSHga oid ma’lumotlar ham jazo jinoyatning oldini olmasligini ko‘rsatgan.
Umuman, o‘lim jazosining bor yoki yo‘qligi jinoyatchilik darajasiga ta’sir ko‘rsatmaydi, negaki, “jinoyatlardan tiyib turadigan samarali vositalardan biri jazoning shafqatsizligida emas, muqarrarligida namoyon bo‘ladi” (Chezare Bekkaria). Ushbu aksioma rad qilib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Umuman, o‘lim jazosi haqida gapirganda, uning nafaqat huquqiy, balki ijtimoiy, axloqiy va psixologik aspektlarini ham hisobga olish zarur.
Inson hayoti – oliy qadriyat, o‘lim jazosini qo‘llamaslik esa insonparvarlik belgisidir. Aynan mana shu tamoyilga asoslangan holda O‘zbekiston Respublikasining bosh qonunida ham mamlakatimizda o‘lim jazosi taqiqlanganini mustahkamlab qo‘yish ko‘zda tutilmoqda.
“Yashash huquqi har bir insonning ajralmas huquqi bo‘lib, qonun bilan muhofaza qilinadi. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir.
O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosi taqiqlanadi”. (24-modda)
Konstitutsiyaga kiritilayotgan mazkur o‘zgartirish orqali O‘zbekistonning bu boradagi pozitsiyasi yaqqol namoyon bo‘ladi, u o‘zining insonparvarlik siyosatidan og‘ishmasligi yanada qat’iyroq va aniqroq aks etadi.
Visola Qarshiboyeva, erkin jurnalist
