Энг самарадор вакцина қайси, йилига неча марта эмланиш керак, COVID’га қарши дори яратилдими? — мутахассисдан муҳим фактлар
Санитария-эпидемиология хизмати бошлиғининг ўринбосари Ботиржон Қурбонов Инновация вазирлигида ўтказилган «Тиббиёт илм-фани кунлари» доирасида «Дарё» нашрига интервью берди. Суҳбат давомида мутахассис вакциналар самарадорлиги бўйича ўтказилган тажриба, коронавирусга қарши эмлаш тартиблари ва бошқа бир қанча масалаларга тўхталди.
Қайси вакцина самаралироқ?
Коронавирус инфекциясига қарши Ўзбекистонда 7 турдаги (AstraZeneca, ZF-UZ-VAC2001, «Спутник V», Moderna, Pfizer/BioNTech, Sinovac, Sputnik Light) вакцинадан фойдаланилди. Санитария хизмати томонидан мазкур вакциналарнинг нечоғли самарадорлиги ўрганиб чиқилди. Ўрганишлар барча ишлатилаётган вакциналар самарадор эканини, лекин бир-бирига қиёсий солиштириб кўрилганда, ZF-UZ-VAC2001 (ўзбек-хитой) вакцинасининг 3-дозасининг қилиниши бошқа вакциналарга нисбатан турғун ҳолатда 6 ойгача одам организмида сақлаб қолиши аниқланди. Шунингдек, гибрид усулидан фойдаланилган вакциналар, яъни бошқа турдаги вакциналар ҳам ўрганиб чиқилди. Гибрид усулидан фойдаланилган вакциналар ҳам олдин РНК усулидан фойдаланилган вакцина бўлса, рекомбинант вакцина билан бустер дозада эмланади. Бустер доза 6 ойдан сўнг эмланганда, ZF-UZ-VAC2001 билан эмланиши яна 6 ой муддатга бемалол вакцинанинг самарадорлигини узайтириб бериши илмда аниқ тасдиқланиб, ўз исботини топди. Бошқа вакциналарга нисбатан Ўзбекистон ва Хитой ҳамкорлигида ишлаб чиқарилган вакциналар самарадорлиги юқорироқ ҳисобланади. Республикада коронавирус инфекциясига қарши эмлашда фақат бир турдаги эмас, ҳар хил вакциналардан фойдаланиши касалликка қарши жамоавий, турғун иммунитетни ҳосил бўлишига олиб келди. Касалликнинг янги штамплари кириб келган ҳолатда ҳам вакциналар бир-бири билан боғ ҳосил қилди. Республикамизда эмидемик тўлқинлар пайтида ҳам касалликнинг кўтарилиб кетмаслиги, коронавирусдан ўлим кўрсаткичининг олдини олишга эришилгани исботланди.
Йилда неча марта эмланиш керак?
Республикада бугунги кунда 78 фоиздан ортиқ аҳоли тўлиқ вакцина билан эмланган. Агар биринчи доза билан бустерни олганларни ҳисоблайдиган бўлсак, 98 фоиздан ортиқ одам эмланган.
Коронавирусга қарши эмлангандан кейинги вакцинани касалликни киргиздирмасдан иммунитет ҳосил қилиб, ҳимоя қилиб туриш имконияти 6 ойгача бўлади. Шуни инобатга олган ҳолда 6 ойдан кейин бузер дозада эмланиши кўзда тутилди ва бустер доза олиш тавсия қилинди. Ҳар 6 ойдан кейин такроран эмланишига тавсия қилинади. Ҳали бир марта олганда бутун умр таъсир қиладиган вакцина яратилмади.
COVID – ҳужайралараро вирус, яъни бугун бор, эртага йўқ. Агарда бу қизамиқ, қизилча, скарлатина, бўғма касалликлари каби юқумли (инфексион) касаллик бўлиб, унинг хотираси организмда бир умр сақланиб қолганда, унга қарши ишлаб чиқарилган вакцина ҳосил қилган иммунитет ҳам бутун умрга сақланиб қоларди. Тасаввур қилинг, бу худди гриппга ўхшайди. Гриппнинг бу йил бир шакли, келаси йилда бошқа, мутацияга учраган шакли келади. Гриппга қарши вакцина олсангиз, бир йилга етади. Кейинги йилга грипп мавсуми учун такроран вакцина олишингиз керак бўлади. Коронавирус инфекцияси ҳам худди шунга ўхшаб, ҳозир келган тури кейинги йил келмайди. Кейинги йилда ёки 6 ойдан сўнг келса, бошқа штаммига ўзгариб келади. Масалан, илк бор 2020 йил 15 мартда коронавируснинг Уханда тарқаган штамми кириб келган эди. 2021 йилда янги тўлқин дельта штамми келди. 2022 йилнинг январь февраль ойларида эса яна бир янги тўлқин кўтарилди, бу – омикрон. Ҳар сафар ўзгарган пайтида яна эпидемия кўтарилиши бўлган. Лекин вакцина олганлар ушбу касаллик билан касалланмаслиги, инфекция юққан тақдирда ҳам касаллик енгил ўтиши ва ўлим ҳолати бўлмаслигига эришади.
COVID’га қарши дори қачон яратилади?
Гриппга миллион хил дори бор. Аммо бемор улардан қайси бирини қабул қилса, тўлиқ тузалишини ҳеч ким кафолат бера олмайди. Барибир симптоматик даволаниш кўзда тутилади. Коронавирусга қарши ҳам маҳаллий олимлар томонидан «Рутан» дори воситаси ишлаб чиқилган. Мазкур дори «Ремдесивир» сингари юқори самадорликка эга. Лекин шунга қарамасдан «Рутан» ҳам касалликни 100 фоиз даволай олишига кафолат йўқ. Яъни мана шу касалликка қарши ишлаб чиқарилган дори воситалари ҳам мутацияга учраши, касалликнинг янгиланишига нисбатан секин-асталик билан ўзгариб бориши керак. Ўша касалликни ўзгарувчан экани, мутацияга учраши ва ҳар гал эпидемия чақирган пайтда бошқа штаммларни кириб келиши ҳам даволанишда, ҳам вакцинация яратилишида мураккаблик туғдиради. Гриппда кимдир инфлювак, бошқа биров вак-флю, грипп постат ва бошқа вакциналари қўлланилади. Худди шу нарса коронавирусда ҳам такрорланяпти. Бу жараён ривожлангани сари олимлар аниқ дори воситаси ҳам, вакцина ҳам яратадилар. Вакцина яратишга бир неча йиллаб вақт кетади. Лекин тиббиётда қисқа вақт ичида улкан ютуқларга эришилгани катта гап.
Бир киши турли вакциналарни қабул қилиш мумкинми?
Бугунги кунда фуқароларимиз юқорида айтилган 7 турдаги вакцинадан хоҳлагани билан эмланиши мумкин. Масалан, сиз яшаш жойингиздаги поликлиника бориб: «мен ZF-UZ-VAC2001 вакцинасини олмоқчиман», деб бемалол эмланишингиз мумкин. Масалан, сиз олдин ZF-UZ-VAC2001 вакцинасини олган бўлсангиз, бустер доза сифатида Moderna олишингиз мумкин ёки аксинча бўлса ҳам майли. РНК усулида олинган Moderna, Pfizer вакцинасидан кейин, рекоминант усулда яратилган ZF-UZ-VAC2001 билан эмланишни тавсия қиламиз. Агарда аввал ZF-UZ-VAC2001 билан эмланган бўлса, Pfizer ёки Moderna билан бустер дазада эмланиш тавсия этилади. Вакцинани алмаштириб эмланиш ҳам ҳосил бўлган иммунитет самарадорлигини оширади.
